Da u R.S. Lyngdoh
Ka Shad Nongkrem ka dei ka jinglehkmen ka bakongsan tam bad kaba paw bha ha Rilum Khasi Jaintia. Khlem artatien ka dei ruh kawei na ki jingshad ba iphuh iphieng tam ha ka jylla bad ha ka ri hi baroh kawei. Ia ka jingsdang jong kane ka jingshad hap ban phaidien biang sha ka mynnor mynba la seng ia ka Hima Shillong, kaba long kawei na ki lai tylli ki Hima ba la rim tam ha Ri Lum Khasi. Na ka bynta ka jingthmu ban ia imlang kawei, ki nongmihkhmat na ka longiing jong ki Lai Lyngdoh lem bad ki Saw Kur ba kham pawkhmat ki la ia rai da kawei ka sur ban iasoh iatylli lang kawei bad ban seng ia ka hima, kumjuh ruh ban tang ia ka kur ki khun Ka Pah Syntiew kum ka kur Syiem ka ban synshar ia ka hima. Nalor kine, ki kam ba ka dei ban pyndep bad ka kam synshar khaddar, la bynshet shuh sa kawei pat ka kamram ha kane ka longiing ha kaba ka hap ban pynlong ia ka jinglehkmen ba shisien shisnem ia kaba la tip ‘Ka Pomblamg ki Syiem‘ na ka ki kam niam bad ki kam synshar khadar ha ka hima. Kane ka jinglehkmen ka thmu ruh na ka bynta ka jingiakynduh lang jong u khun u hajar u khun Khasi Khara ban nang pynriewspah ia la ka deiti tynrai.
Ka nongbah ka banyngkong eh jong kane ka hima ka la long ka shnong Nongkseh bad ia kane ka jinglehkmen la pynlong hangne man la ka snem ha ryngkat ka lehniam ha ka duwan Iewduh kaba long ka pdeng eh jong ka Shillong. Kane ka jingshad ka jinglehkmen ha ryngkat ka lehniam ka la iai bteng da ki spah snem tad haduh ba la phiah noh ia ka hima ha ka snem 1831, hynrei ba la ithuh bad pdiang ia kane ka jingphiah ha ka snem 1853. Ia kane ka jingshad la pynlong ha Lyngkyrdem da u Syiem ka Khyrim hynrei u Syiem ka Mylliem um shym la lah ban pynneh ia ka. Ha ka snern 1853 u Syiem ka Khyrim u la pynkynriah ia ka nongbah jong ka hima na Lyngkyrdern sha Nongkrern bad hangne la pynlong ia ka jingshad. Naduh kane hi ka por ia kane ka jingshad la tip kum ‘Ka Shad Nongkrern’ khamtam da ki briew kiba na bar ka jylla. Ha ka snem 1872, ia ka nongbah la pynkynriah pat sa sha Smit bad haduh mynta mynne ka dang long hi ka nong-bah jong ka Hima Khyrim bad ka jaka ba ki pynlong Ka Pomblang ki Syiem.Ka Shad Nongkrem ka dei ka jingrakhe ban pynneh ia ka deiti, ka jinglehkmen jong ka imlang ka sahlang, ka jing-lehkmen na ka synshar khaddar bad ka dei ruh ka jinglehniam. Naduh ba la sdang ia ka haduh kine ki sngi ia ka jinglehniam la pynlong ha ki san sngi lynter. Ha shuwa ban sdang ia ka, u Syiem bad ka Dorbar jong u ki ia rai lang ia ki tarik ha ka ban pynlong ia ka, nangta la phah kyrwoh da ki sahti syrwiang ba la thain da ki siej sha baroh ki nongmihkhmat jong ka raij ha kaba ma ki pat ki ai jingtip sha baroh ki nongshong shnong ka hima.
Shibnai shuwa ban pynlong ia kane ka jinglehniam, ki duhalia kiba la tbit bha ha ka tem ka put Khasi tynrai ryngkat ki riew shemphang ki ialum lang man la ka sngi ha iing leh niam kaba la khot ka Iing Sad ban nang pyntbit shuh shuh ialade ha ka rukom tem bad ban ai jinghikai ia ki khynnah samla khnang ba kin sngewthuh bad shemphang bha ia ki jingmut kiba kit ha ka tem Khasi tynrai.
Miet la bad sngi ki jingpynkhreh ki iaid shaphrang bad ki iakynduh lang ban ia pynbit pynbiang ia kiba bun ki kam kiba ia dei bad kane ka jinglehniam.Ka Iing Sad, namarkata, ka long ka dak ne ka shap jong ka jingiatylli bad jingialang kawei ha ka Hima. Ha ka jing-shisha ka Shad Nong-kren ka dei ka jingleh-niam. Naduh basdang haduh bakut, ka don ka jingknia ban kynmaw ieit ia ki kpa tymmen jong ka jait Syiem Shillong bad ki jait bakhraw ha ka Hima Shillong.
Ia kane ka jingle-hniam la pyndep hok khnang ban pyn-hun pynsngewbha ia ki blei, bad ba ma ki ruh, kin ri kin da, kin ker ia u khun u hajar na ki ksuid ki khrei bad na ki nongshun nongpen baroh. Wat ha ki jingshad ruh ki don la ki jingmut, kata ka long ban pynpaw shabar ia ka duwai ka phirat, ka nguh ka dem ia u Blei. Ha kaba kut jong kane ka jinglehniam la pynlong ia ka jingiaduwai kaba la khot ka “Ka Dorbar Sla”. Ka jingthmu jong ka ka long ban iasaid ban kyrpad ia u Blei Nongbuh Nongthaw ba un theh kyrhai ia ka jingkyrkhu kyrdoh ia ki khun ki hajar bakynsai tam jong U. Na ka rukom bad ki kyntien kyrpad, ngi lah ban sngewthuh shai kumno u Khasi u ngeit skhem ha u Blei bad ki briew, ha Jingshisha bad ka Hok, kum juh ruh ia ka shongsuk shongsain ha ling U Blei. Dei ruh ban kynmaw ba ha ki jinglehkmen ka don ka jingiakynduh bad ka jingiatai shaphang ka kam synshar khaddar. Katno ka long kaba ishongshit ban iohi ia ki nongmihkhmat bapher bapher ba ki iashim bynta ha ki jingiatainia shaphang ki jingpynkhreh kane ka jingshad lane ba ki iakren pat ia ki bynta da ki ktien ryngkat ka jingsngewrit jinghikai kaba ki la ioh mynshuwa.
Ha ka miet balai jong kane ka ‘jinglehniam ki riewsynshar ki pynlong ia ka jingialang kaba ki khot ka “Bujai Blang”. Hangne u Syiem bad ki nongmihkhmat na ki raij bapher ryngkat ka jingiadon lang jong ki tymmen riewsan bad ki nongshong shnong ha ka hima ki ia phylliew jingmut, ki ia mir ktien bad ialeh ban weng ia ki jingeh, ki jyrwit jyrwat da ka jingiasngewthuh lang. Ia kiei kiei baroh la pyndep da ka jingiabit iabiang lang, ka jingadkar bad jingngeit kaba skhem.
Ka Shad Nongkrem ka dei ruh ka jingshad kaba kdup bapiam ia baroh ha ka imlang sahlang bad ka dei ruh ka jinglehkmen ban pynneh pynsah ia la ka deiti tynrai. Man la kawei pa kawei ka jingknia ba la pyndep ha kane ka jinglehniam la pynbud ryngkat bad ki sur jingtem, la ka dei ha ka jaka shad lane ha ka duwan, ne ha ki jaka ba shapoh jong ka ling Sad. Ia ki jingshad bapher bapher la pyniahap kat kum ki sur tem.
Ha ki jinglehniam ki tem ia ki shiphew ksing bad ki put ia ki arphew hynniew sur. Wat la ki sur ki don bun jait hynrei tang katto katne napdeng jong ki, ki pynsngew ha kane ka jingshad. Haba ngi peit ia kane ka jingshad aiu sha ngi sakhi? Ki thei samla, ki thei sotti ha la ki riam bakordor bad laki jingdeng ksiar jingdeng rupa ki iashad hapdeng lympung katba ki rangkynsai ki rangkhatarbor ha la ki rta bapher bapher ki iashad tawiar pyllun ia ki. Kane shisha ka pynpaw shabar ia ka thymmei pyrkhat ka bakongsan tam jong u Khasi, kata ka long ba ‘u Khasi u iiiewkor ia u rangbah kum uta u nongiada ia ka kynthei ka khynnah, ka shibuit ka shibor bad ka kynthei pat ka long ka nongri nongsumar ka nonglum nonglang ia ki jingdon jingem jong ka iing ka sem’. Ka jingkieng jingdeng ki thei sotti ia ki ksiar bad ki rupa na khlieh ha kjat ka pyni ruh ia ka jingshisha ba ka kynthei ka long ka nongri nongsumar ia ka spah ka phew.
Shuh shuh, ka pansngiat ba ka kynthei ka phong ha khlieh ka pyni ba ka don ia ka bynta badonburom ha ka imlang sahlang. Katba ka rukom pyndem niuhmat ba ishongkhia jong ka ka pynpaw ba ka dei ban long kaba adkar, ban syndong la ka akor, la ha kaba kren ba khana ne ha ka iaid ka ieng. Hynrei ka jingshad mastieh jong u shynrang ka pyni ba u shynrang Khasi u don ia ka iktiar ka main bad ym don ba lah ban ialeh pyrshah ia kata. Ka jingkhalek jai jai ia u symphiab ha ka kti kadiang jong u ka long ka dak ban pynpaw ba u shynrang Khasi u don artylli ki kyrdan ban pyniaid ha ka imlang sahlang kum u Kni bad u Kpa. Kum u Kni ha iing kur u don ia ka bor ban pyniaid ia ki kam baroh kiba iadei bad ka kur jong u, bad kum u Kpa ha iing tnga iing khun u long u nongpyndap pynbiang uba lah ba iai.
Kumta, u shynrang Khasi u don ia ka bynta ka bakongsan bad bakbraw tam ha ka imlang sahlang. Ka waitlam ha ka kti ka mon ka pynpaw ia ka dak ba uwei pa uwei u shynrang Khasi u dei ban long u nongiada ia la ka longiing longsem, ka jaitbynriew bad ka ri hi baroh kawei. Dei ruh ba ha kum kine ki jinglehkmen ba ki bahaiing hasem ba na jan bad na jngai ki ju ia kynduh lang ban ioh iakren iakhana bad iaphylliew jingmut shisien shi snem. Kane ka jinglehkmen ka long ruh ka kabu ia ki Khasi ba kin pyniar ia la ki jingiadei kha dei man ha ki por kiba lah leit. Dei ha kum kine ki jingshad sngewbha ba ki kmie ki kpa ki pynbeit ia ka shongkha shongman na ka bynta ki khun samla jong ki, bad hateng hateng ki nongshad shynrang lei ki ju shat waidong ia ki thei samla napdeng ki nongshad ban long ki kurim jong ki.
Ka jingiphuh iphieng jong kane ka jingshad ka long kaba maim shisha; ka pyniapbieit bad ka pyniapngiah ia baroh. Ha ka, la kynthup lang ia ki kam synshar khaddar, ki kam kiba iadei bad ka imlang sahlang, ki kam pynneh dustur riti bad ki kam jinglehniam. Kane ka dei ka rukom ba u Khasi u khmih thuh ia la ka rukom im jong u. U shim ia ka ling Sad kum ka dak ka jinglaitluid bad ka jingiatylli lang kawei. U peit ia ka Syiem Sad kum ka nongsumar nongsyndong ia ka Iing Sad bad ia u Syiem kum u kynja atiar na lyndet ka ling Sad. Ia u Rishot ba ieng ha khmat ka ling Sad (u Rishot Saw Kher Lai Lyngdoh), u Khasi u peit da ka jingsngewsarong bad jingburom namar ba u pynkynmaw biang ia ki jingpyrkhat bad ki kam bakhraw jong ki longshuwa mansbuwa. U khmih ruh ia u Risbot Blei kum ka dak kaba im hapdeng ka jingiadei jong U Blei bad u briew, hapdeng ka Bneng bad ka Khyndew bad hapdeng u Khyndai Trep Khyndai Skum ne u Khyndai Tynrai ha jrong bad ki khun u Hynniew Trep Hynniew Skum ha tbian.
Ia ka pyrkhat u Khasi shaphang ka jingiadei hapdeng u briew bad U Blei, kum ban shu kren lyngkot lah ban ong ba la pynphalang ‘bad pynpaw shabar lyngba kane ka jingshad. Ka jingiphuh iphieng jong kane ka jingshad ka long kaba maian shisha; ka pyniapbieit bad lea pyniapngiah ia baroh. Ka la kynthup lang ia ki nong synshar khaddar, kiba iadei bad ka imlang sahlang, ki kam pynneh dustur riti bad ki kam jinglehniam. Kane ka dei ka rukom ba u Khasi u khmih thuh ia laka rukom im jong u.
U shim ia ka ling Sad kum ka dak ka jinglaitluid bad ka jingiatylli lang kawei. U peit ia ka Syiem Sad kum ka nongsumar nongsyndong ia ka ling Sad bad ia u Syiem kum u kynja atiar na Iyndet ka ling Sad. Ia u Rishot ba ieng ha khmat ka ling Sad (u Rishot Saw Kher Lai Lyngdoh), u Khasi u peit da ka jingsngewsarong bad jingburom namar ba u pynkynmaw biang ia ki jingpyrkhat bad ki kam bakhraw jong ki longshuwa manshuwa.
U khmih ruh ia u Rishot Blei kum ka dak kaba im hapdeng ka jingiadei jong U Blei bad u briew, hapdeng ka Bneng bad ka Khyndew bad hapdeng u Khyndai Trep Khyndai Skum ne u Khyndai Tynrai ha jrong bad ki khun u Hyntiiew Trep Hyntiiew Skum ha tbian. Ia ka pyrkhat u Khasi shaphang ka jingiadei hapdeng u briew bad U Blei, kum ban shu kren Iyngkot lah ban ong ba ia ka pynphalang bad la pynpaw shabar lyngba kane ka jingshad.
