Hoi kiw! La sdang shongshit ka shnong ka thaw. Ba la jan u snem ka synshar thymmai. Hato kane ka kynthup ïa saiñ pyrkhat thymmai? Ngin ïa tyllun bad ka por ne ngin sah hajuh? Kane ka long ka jingkylli. Ka samoi ba ki nongsaiñ pyrthei kin sdang ban ïa khih ban ioh eiei ha ki san snem. La mih ki jingpyni nia, ki ba shong nia ne pynbyrngia. Tang ban paw ha khmat ha ka pyrthei. Kumta ruh la dei ka por leit khublei kti ha man ki ïing. Ban ïa sngew shngaiñ ha ka por shon ïa ki shap [vote]. Namarkata nga buh ïa ka jingpyrkhat ha ngi, Kaei ngin kham ïa noh mynta ka kynti? Namar kata to pule bad pyrkhat, ha shwa ba ngin ïa kyrñiom ha ka shongshit saiñ pyrthei. Ki shalyntem ka por ki batai aiu?
NGIN ÏA KREN
Ka jingma kaba don ha ka imlang ka sahlang, ong u C.S.Lewis, kim dei kito ki ba ngi ïa kren ïa tai, hynrei ki dei kito ki ba ngi shu ïa mutdur. Ki shalyntem ka por ki ong ïa ngi ba ngim dei shuh ban mutdur. Ngi la dei ban ïa kren ïa tai, ki jing pynthame kin jyllei. Khamtam ba la jan ka aiom jied. Ka saiñpyrthei mynta ka la ïaid lynti sohpailen. Kam dei shuh ka jingïakhun ïa ki rukom pyrkhat [battle of ideas].
Ka la ïalam sha ka jingpyni bor. Kumba la jia ha ka shnong ba nga heh nga san. Hato La dei ka jingïa khun ki heh ‘saipan? ka lah ban dei ka lah ban duna, tangba kam bakla kumba kynthoh u John Maynard Keynes (Economist). Shaba theh puk puk shata ka mynsiem ka noh? Ka jingïa pyni bor ka dei ka tamasa? Ka jingïa shut kaba la lhuhbha. Ka pyn sngew bang ïa ki ba tip. Ki ba bang ka kam saiñpyrthei.
Kane ka jingthoh ka dei ba da puson janai. Ym ba shu thoh sngew shong shit, sngew shoh mynsiem. Hynrei ka dei ka jingthoh ka ba ktah ïa NGI, ym dei tang ïa NGA. To ngin ïa bishar bin ba bin ban shong syaid ka lawei. Ngi la donkam ki nong thaw lad? (Policymakers) Namar ka jingplie lad -plie lynti ki long ka bor kaba khring (soft power). Ka bor khring kaba khlaiñ bha. Kaba ngim pat da ïa peiphang bha. Bad pat nang ban pyndonkam. Ha ka don ka bor ban pynkylla ïa kiei kiei. Ha ki kyntien jong u Joseph S. Nye (Soft Power, 2014):
“Kaei ka bor khring? Ka dei ka jinglah ban ioh ïa kaei kaba ngi kwah lyngba ki jinglah ban khring ym dei da kaba shu thied dor. Ka jingkiew ka long kumno ban pynjan bad pynkhring sha ki ïa ka kolshor, ka saiñ pyrthei, bad ki rukom trei kam. Haba ki rukom trei kam ki pyni ïa ka jinglah ha khmat jong ki wei ban trei kam kham bha, hangta ka bor ba khring ka saphriang ka ïar.”
ECONOMIC POLICY
Ka sorkar ba kheiñ kor shisha ban kyntiew, ka dei ban pyrkhat ïa ki lynti ka ioh ka kot (Economic policy).Raghuram Rajan u ong, ki rukom trei kam [policies] ki dei ki ba donkam ban btin ïa ka Ri sha ki kyrdan ba shalor jong ka ioh ka kot. Namar ha ka don ka bor bad ka dei u lakam ban ïalam ïa ka synshar. Ki riew khraw ki ïa tai barobor ba donkam ïa ki jingtrei ki ba shai ban tip kumno ban jam sha khmat. Ka jingiohi ba donkam ban don ka rukom trei kam ba janai. Bad ruh ban lait na ka shah Khñiot ha ki heh spah. Ka kyntien ka roi ka par mynta i kumba ka la wan tang na ki rynsan ym na ki kam.
Ha ka jingïaid lynti ka jong nga, la ju iohi sngew ka jingud ki nongrep. Ki ba da trei shitom bha ha ka kam kaba ki trei. Ki khlem tyngkai shuh ban aiti lut baroh ha kane ka kam. Phewse, ka jingtynjuh suda ki shem bad ki mad. Ka jingong, “Lada im ha lyngkha, la iap ha iew. Lada im ha iew, iap ha lyngkha.” Balei ka jia kumne? Ka daw tynrai ka dei ka jingbym don ka rukom trei kam kaba shai kaba tikna? (Market Regulations). Ka kyntien ‘Market’ ka long kaba ïar. Haba ïa kren ha ka jylli Economics. Ka dei ka jaka ïa die ïa thied ka bym don ka jingkit khlieh. Shuh shuh u E. F. Suchmacher (Small is beautiful, 1973) u pynkut, baroh ki pyrkhat tang ïalade. U pynkut da ka kyntien ‘Uneconomic’ ban ong ba ki mahajon kin pynduna dor namar ba ki duk. Ka dei ka jaka kaba pynïaryngkat ïa ki mar ki mata da ka dor (price).
Nga kwah ban ïa tai tang ha ka jylli ka ïewduh, ki ïew ki hat. Tangba sngewthamula ban ong ka Ïewduh dei jong u Khasi? Ki malik/ mahajon ki khniot ka ‘bai siew’ ïa kane katai. Ka dor die ka tad, katba kan da poi ha kti ki nongthied nong pet ka la kiew ar sut. Ki nongrep ki ioh tang ka bai eit ‘mat. Kaba ki malik/mahajon ki ioh ka pasoh. Ka jingphai khmat sha ka sorkar ba don ki policy kan ïarap. Hajuh ka por, ban ïada na ki jing mushlia ki heh ‘saipan (capitalist)(Hartmut Elsenhasn, Saving Capitalism From The Capitalists). Ia ka dor ka mur ban lait ka shah khniotpalat pud.
Sa ka wei ka ba pyn duh mynsiem. Ba ki kali (tourist) na ki wei ki jylla ki ioh kamai. Lah ban long ba ngim pynleit jingmut ha ki jingtrei (permit). Lada ym don ka jingteh lakam. Ka jingduh nong kan wan ïa ka jylla baroh. Khamtam ha ki jaka jngoh kai pyrthei (Tourism). Ngi donkam ruh ban kylli katno ki ba myntoi? Kumno ki myntoi ïa ki shnong ki thaw (Rural Economy)? Ne ioh ba ngi shu ïa kmen tang ba ioh bai Parking. Katba ka pasoh pat la sam ki heh ‘saipan bad ki briew na bar. Lada ngim lah ban leh eiei halor kane ka phang. Ka ba kut kan dei ka jong ngi. Ngi ïa kit ïa ka eit bad ka jaboh. Katba ki wei ki nang muja; ngi pat nang saja. Ngi donkam ïa ki policy mynta, kat kum ka jingbatai ka mynnor.
SOCIAL INFRASTRUCTURE POLICY
Road Development Policy
Nga kwah ban ïa kren ïa ki surok. Ki surok ki long ki bud lum jong ka jylla? Ka jingkhrew ka jylla namar ba u budlum um lah kyrshan. Lada u budlum um beit um biang, kumno ngin ïa kyrmen ïa kaba bha? Ngi jied ïa ki MLA ban long ki nong mih khmat jong ngi. Ba kin ïa kren ïa ki kam ki jong ngi. Ban ïa thaw ki aiñ, ki lad- ki lynti. Ha jingshisha pat, ngi iohi ïa u MLA kum u ksiang wanrah surok. Kane ka dei ka jing pynshad shrieh ha ka system. I phngiat ding jing kyrmen la don ban lam lynti. Dang shen ka sorkar ka la pynbna ïa ka Meghalaya Road Maintenance Policy (MRMP). Ka policy ban peit ïa ki jingjot ki surok. Ki jingduna ba bun ha kane ka policy. Kim don jingshai ïa ki jingdonkam kaba shisha ka Jylla.
La dei ka por ban don ki rukom trei kam ba paka. Ki ban peit ïa ka jingkiew salonsar. Ym shuh ban da wan wad lad tang na ki MLA. Lym kumta ngin shuh sha shad shrieh man ka por. Ka jingjynjar jong phi, ka dei ka kabu ïa kiwei. Kynmaw mo baroh! Ka shaniah tylli mlon khlem da bishar ka long ka ba ma. Namar ki ong, ka bor ba khlem teh la kam, ka knieh ruh khlem lah teh lakam (absolute power corrupt absolutely). Ka jingshaniah ba tang ki MLA (ka thaiñ) ki dei ban shna surok? Ka long kumba ngi ïa thaiñ sohkyrdot. Don ba tip kumno ban pyllait?
Namarkata, ngi donkam ki kyndon aiñ (policy) ban lah ban peit thuh ïa ki jingdonkam. Ban ym dkoh shiliang ka ioh ka kot. Peit ïa kaei kaba jia ha ki lad pathai khubor. Ki jingeh shi khrum ban ba ki surok ki jot rathai. Putet katno ki MLA ka thaiñ kin lah? Lada ym don ki lad ki ba biang ban leh. Kam poi shano shano ruh. Jied ïa ki MLA ki ba dei ban ïa said ïa ka Jylla. Ngi donkam ki Road Development policy.
Meghalaya Health Policy
Hadien ka National Health Polciy, 2017. Ka la pynkhih ïa ka jingmut jingpyrkhat ba ngi ruh la donkam. Katkum ka por ki jingdonkam ki dawa. Ka khubor ba paw ha ki lad pathai khubor ka Ri (National Media) halor ka Karnataka Medical Bill, 2017. Ka ba batai shai ïa ki kyndon ïa ki Hospital ban trei kam. Hooid, Ka don ka jingïa pyrshah naka liang ki Hopsitals shimet. Ki diengpynkiang lah ban pynbeit ha ka miejjingïa phylliew jingmut. Ngi hap ban pdiang pat kawei. Ka long ka lad ban ïada na ka jingpynlong lynti kamai spah ïano re ïano. Namar ki dor Hospital donkam ban pynbeit ryngkat ka jingtip ka sorkar. Hateng ka jingkoit jingkhiah ka la long ka daw jong ki jingpynsaja. Ka dor jong ka koit ka khiah ka long kaba remdor.
Phewse ngi pat lyngai kum kapanshandi. Ah lano? Ngin ioh kum kane ka policy ha la ka jylla. Namar ka por ka dawa. Ki hospital jong ngi ki don ki jingduna ha ki rukom trei. Ka jingsumar ka don ki jingduna. La ka long ki dawai ki dashin ne ka dor bai thiah. Ngi donkam ruh ban ïa kren ïa ki dor hospital. Teng teng ki hospital ki shim kabu palat ïa ki dor. Pyn kiew katba mon. Ngi ki paidbah ngi hap ban sngap. Namar ka jingdonkam ka pynkbum ïa ki sur. Hooid ym lah len, ba ki hospital ki la leh ka ba paka eh. Tangba kim lait naka jingduna.Ïa Ki jinduna lah ban weng lyngba ki jing ïa tai ka sorkar bad ki bor ba dei. Ki hospitals ha jylla ki PHCs, CHCs, ki dkoh. Ha nongkyndong duna dawai, doctors, nurses. Hato ngim donkam mo ïa kane ban ïa kren. Ngi donkam ïa ka Meghalaya Health Policy.
Education Policy
La shah shong kulai ka jingstad ha ki sbai ksiar? Ngi ïa khñium ba ka bai skul ka la rem palat. Tangba lada tad ka bai skul ruh um don ba kwah ban phah. Ka daw ka dei ba ioh ka dei ka skul bym ler? Katba dang rem, kata ka nang skhem ba kane ka dei ka skul ba pura. Ba ngin ioh ki khun ki ba stad proh jabieng. Ka dor ka la rai na bynta jong ngi?
Ki skul ki pynkiew ïa la ki bai skul ha la ki nongrim. La ki skul shimet ne ki skul ba seng da ki niam. Ha ki shalyntem ka por. Ka jingstad ka la kylla ka jing jynjar. Khamtam ïa ki ba dei ban siew bai skul. Lada ki skul ki pynkiew bai skul katba mon. Shano jah ka sorkar. Kan poi ka por ba ym pher shuh na ki ïew mynta (shopping malls). Ki ba don bad pyni ïa la ki mar ki mata ki ba rem. Ha ka jingiaid ka por imat kan sa lam shata. Ki ban dang don khun kin lynga. Ba ka bai skul ka kham rem ban ïa ka bainong trei. Ah shano! ko jingstad ko pha don? Ngim ai mynsiem ïa ki khynnah ban pyrkhat ban mutdur. Ka psychologist Carol Dweck, ka batai ba don ar tylli ki rukom pyrkhat. Ka jingpyrkhat ba ne kumjuh (fixed mind) bad jingmut jingpyrkhat ka ba khih (growth mind). Kine ki pynskhem kumno ka rukom pyrkhat ka saiñdur ïa ka la shai. Kam shong eh katno ngi lah ban bat ïa kaei ba hikai. Hynrei ka shong ha ka jingnang ban pyndonkam ïa ka bor pyrkhat. Ban wanrah kaei kaba ki kwah. Ngi la ïa beh ïa kiei kiei ki ba pyntieng ïa ki ban pule. Ka jingtieng exam ka dei ka jingmih na kata?
Ki nonghikai ki ba hap ban mih bunsien na ka kamra skul ban ïa daw ïa la ki hok. Ha ki skul/kolej ka kam kat u Hati ka jingioh i dkhiew. Jia aiu kumne? Hap buh dak jingkylli ïa ki nongrim ba la seng ïa ki. Ka nongrim ruh ka kylla ne? Ka long ka burom ba ka jylla ka la pyrshang ban don ïa ka State Education Policy. Ka jingkylli mynta ka lah ne em ban teh lakam? Ngim lah klet pat! Ka sorkar ba sop ka pyrkhat seng [party oriented] kan ym lah ban weng ïa kane.
ENVIRONMENT POLICY
La julor lut na ba la khura ka jingdonkam. Ka jing tih ïa ki maw, tong shyiap, tih ïa ki mar poh khyndew ka long ka jingmyntoi. Haba ka mei mariang ka kyrkhu ïa ngi. Ka jingkyrkhu ba khlem teh kyndon ka long ka jinglaitlan. Ka jinglaitlan ka pynmatlah ïa ka lashai. La kylla ka daw ka jingtim. Ka dei ynda ha ba ngi ïa kwah rhah, kaba la pynpisa jingmut. Haduh ba ka lawei kam don dor eiei shuh.
Ïa ki mawiong ngi ïa tih kat shaba don ba lap. Khlem tip kumno, kaei ban leh? Ki maw na Lum ngi pynpra kat shaba ngi ïa kwah ïa mon. Ki wah ngi pynjot thiaw, pyntuid ki jaboh ban khuid ka tyngkong, ka kyrpong lade! Ka mat ïa dep shato ban dep kam malade. Julor lut baroh haba ka rhah ka jubor. Ka mynnor ka ïathuh ïa ngi shaphang ka ‘Wah Umkhrah’. Ka jingsngur ka jing khuid ka wah. Mynta tang ki ummat bad jingbabe. Ha ka jingbym burom jong ngi ki la kylla ka tngit mynta. Nga ngeit ngim kwah ban iohi, sngew sa shisien ka jingjot kum ka ‘wah umkhrah’. Ka mynnor ki ïa jngi, mynta pat ka jingijli. Kumta ngi donkam ki jingiohi jngai. Ka sorkar ka dei ban buh kyndon halor kine. Namar ka kam pynkhuid wah ngam tip haduh katno kan urlong. Tang ka wei hi te nga tip. Ka mariang ka la shah bynda. Don kam ban ïada ïa ka, namar hangta ngi don.
KA BOR HA KI PAIDBAH?
Vote! Vote! Vote noh ïa ka Lawei?
Ka kyntien ‘kiew shaphrang’ (development) ka long ka kyntien kaba baroh ki kren. Ki ïa kular ïa ka jingkyntiew lada wan ha ka bor. Ngi ruh namar ba ïa kwah ban ïa kiew ha ka liang baroh. Ngi ïa pdiang matlah ïa ki jingkular. Ka ba nga kwah ban pashat hangne ka dei ka jingpynïar ïa ka kyntien. Ka jingkiew shaphrang (development) bad ka jinglaitluid (freedom) ki ïaid lang. Katkum ka jingbatai u Amartya Sen (Development As Freedom, 1999):
“Ka jingkiew shaphrang (development) lah ban iohi, ne ïa kren hangne, kum ka lynti ban pynïar ïa ka jingmut ba shisha ka jinglaitluid (freedom) kaba ki paidbah ki kmen. Ka ba peit ïa ka jingdonkam ha ka jing pynlaitluid ïa ki briew naka jing khim jingmut, ha ba ïa nujor ïa ka kyntien kiew shaphrang. Kam thew tang ïa ka ioh ka kot ka Ri, lane ka jingkiew ka ioh ka kot ki paidbah, lane ka jingdon ki karkhana, lane ka jingdon ki teknoloji.
Ka bor bad jingkiew shaphrang ka shong ha ka mon laitluid ki paidbah. U paidbah u hap ban jied ïano u kwah ban ai ka ‘Bor’. Ka jingsynshar paidbah, ka bor ka don ha u Paidbah. Tangba kim sngewthuh ïa ka bor lade? Ka jingpynthame ka jur haba ngim sngew thuh ïa kane. Lada ngi bakla ngi la makna. Ngi donkam pynurlong ïa ka mon paidbah [people’s will]. Hadien sa wan ka mon jong ka saiñpyrthei [political will]. Namar ha NGI dem ka lawei. Kynmaw ngim vote tang ïa ki kyrtong, hynrei ngi vote ïa la ka lashai.
Ngim dei ban klet, ka jingsynshar ka dei ka jong ngi na bynta jong ngi. Ngi ‘vote’ ym ban pynjop tang ïa ki kyrtong. Em, keiñ shwa kum kata ka rukom pyrkhat. Saiñdur noh ïa ka. Ngi vote na bynta kaJong Ngi. Ban synshar ïa ngi da ma ngi. Ban ïa kiew lang kawei ha ki liang baroh. Namar kata ngi vote. Ym shuh na bynta ki seng saiñpyrthei. To ngi leh na bynta ki khun ki pateng jong ngi.
Nga iohi ïa ka synshar kum ka wei na ki lad ban lait ka klumar. Ngam ngeit ba ka kyrsum ha ka saiñ pyrthei ka dei ka ahor sniew. Khlem ka synshar ka khadar ngin ïa klumar. Ka dei kaba donkam, ka mynnor ruh ka pynskhem ïa kane. Ngin ïa kynmaw ka dei ka kam ban ïa bha kyllum. Namarkata ngi donkam lang i wei ïa i wei. Kane ka long kaba donkam ban da ïa tih ïa thir bha. Ban kham tip ban kham ngam jylliew ïa kiei kiei baroh. Ka bor bad ka mon ka dei ka jong ngi. Shon ha u shap ba pyrkhat ïa NGI.
Kyntang ïa wai, nga ngeitba ki khun ka Ri u Hynñiewtrep, ngin ïai ïa ksaid na bynta ka lawei kaba phyrnai. Khlem ka lawei ngi la ngam sha thwei. Jied ym shuh tang da ka jingshong shit. Kam kynti ïa ka lawei ka jong phi, ka jong ngi. Wat hapdeng ki tamasa ki ba paw man ki por ha ki lad kot khubor. Nga ïai don kata ka mynsiem jong ka jingkyrmen. Namar nga tip haei nga pynshong nongrim ïa la ka jingngeit. Watla ka dum tlip tlip ka pyrthei; ka pongshai ka pynkynmaw don ka jingkyrmen. Nga iohi ïa u Jisu Khrist kum u pongshai ha ki jingdum. Dei ha kane ka nongrim nga ieng. Namar kata to ngin ïa jied noh na bynta ka lawei jong ngi. Ngin ïa shon ha ka shap ka lawei. Ngi dei ka sur sha ka ïing dorbar thaw aiñ. Ngi ïa pyrta ka jingkylla. Kane ka dei ka por jong ngi. Kumba thoh u myllung L.G.Shullai:
Ko lyer to beh ha ngi,
Ko lyer to beh ha ngi;
Ko lyer to ïai beh man la ka sngi:
Ba ngin ïai bat, ïa la ka Riti,
Bad ban im namar ka Ri.
P.S. Pule ruh ia ki jingthoh ba bun ha ka ‘saindur’ | www.saindur.in
Pynbhalang Mawleiñ
