Ngam lah khlem da pashat lang katto katne ki jingmut jingpyrkhat jong nga haba nga ïohsngew ïa ki khubor kiba la pynkyndit shisha ïa ki jingmut jingpyrkhat jong kiba bun balang ha kine ki sngi. Nga sngew kumba katba dang mih ki sngi ki por, ka i kumba ngi la nang duh khyndiat pa khyndait kata la jinglaitluid kaba ju ai ïa ngi. Nga don ki paralok kiba wan na ka ri Communist bad na ka por sha ka por nga ju pyllut por ban shongkai bad sngap ïa ki khana kaba ki shem ha ka jingim jong ki.
Hadien ba nga iohsngew ïa ki khana jong ki, nga sdang ban pyrkhat halade bad nga lah ruh ban ong ba ngi long da shisha ki briew kiba donbok ban im ha ka ri kaba synshar laitluid. Haba nga ïathuh ïa ki shapang ka jinglong jong ka ri kaba nga don bad ka jinglaitliud kaba ai ïa ngi, ki shu ang lyngngoh bad ong lano kan long kumta ha kane ka ri jong ngi. Ka ri kaba kine ki paralok jong nga ki wan ka long ka ri kaba riewspah haduh katta katta bad ha kaba ïa dei bad ka ioh ka kot ka wan baar ha ka pyrthei baroh kawei. Haba peit ïa ka jinglah jong kane ka ri la i kumba kam don shuh kano kano ka jingduna, hynrei hapdeng kine kiei kiei baroh ka jingkwah bad ka jingthrang jong ki ka long ka jinglaitluid ha kaba iadei bad ka jingim kaba man la ka sngi.
Hooid, ka long kaba shisha ba ka jingsynshar jong ka ri Bilat ha ka ri jong ngi kam long da shisha ka nuksa kaba bha kaba ngi iohi haba ngi peit ïa ka histori, hynrei wat hapdeng ki jingduna kiba bun ngim dei ruh ban klet pat ïa ka jingiohi jngai ka jong ki ïa ka lawei jong kane ka ri ka jong ngi. La don shibun ki briew kiba ïa khun na ka bynta ka jinglaitluid jong ka ri bad ngi tip bha ïa ka kyrteng jong ki kiba dei na kane ka ri India jong ngi hi. Tangba, ngim dei pat ban klet ïa kito ki briew kiba ïa khun ha ka ïing dorbar thawaiñ kaba don ha Bilat na ka bynta ka jinglaitluid jong ka ri India.
Ka jingkwah jong ki ka long ba, ka ri India ka dei ban synshar hi dalade ïalade bad kadei ruh ban don ka jingsynshar laitluid kumba long ha ka ri jong ki. Lada ki briew kiba kum kine kim don ban ïa khun na ka bynta ka jingsynshar paidbah, nga lah ban ong ba hadien ba ngi la ioh ïa ka jinglaitluid ngi lah ban don ha ka jingsynshar Hindu ne Islam bad ngim lah ban lait kawei na kine. Namarkata, ngin ym sngewlyngoh haba don ki briew kiba mih bad pyrshang ban pynlong ïa kane ka ri India kum ka ri Hindu hi baroh kawei.
Kaba kham sngewtynnad ban pyrkhat ka long, nangno ka ri Bilat ka ioh ïa kane ka jingmut synshar laitluid?
Ngi ong ba ngi im ha ka ri kaba synshar paidbah bad kata ka long kaba shisha, hynrei haba ngi jied ia ki nongïalam jong ngi ki kylla long pynban kumba ki synshar marwei. Katba leh ma ki ym don ba nud ban saham, hynrei lada khei leh bakla u rit u ria u shah nion beiñ haduh bym lah ban khyllieh khlieh shuh. Ki kwah ïa ngi ki paidbah ban bud ïa ka aiñ ba ki la buh, hynrei dei ma ki hi kiba pynkheiñ ïa kaei kaba ki buh. Lada lap ïa u rit u ria ba bamsap u shah tohkit bad poi shaduh patok, hynrei lada ma ki pat ki tuh da ki phew lak ne crore ym don mano mano ba lah ban saham. Haba kumta, uba don u lah ban leh katba mon bad u bym don u hap ban sngap jar bad khlem pyrkhat ngi ong ba ngi don ha ka ri ba synshar paidbah ne synshar laitluid. Ka jingsynshar paidbah ne synshar laitluid ka mut ba baroh ngi hap hapoh ka ain bad kam don kano kano ka jingleh shilliang naduh uba rit haduh uba khraw, naduh uba duk haduh uba riewspah. Hynrei lada kam long kumta ka mut ba ngi don tang ha ka rukom, ym ha kaba pyntreikam ïa ka aiñ ba la buh.
Ka jingsynshar laitluid ka mut ba ngi don ruh ka hok ban pdiang bad kaba pyrshah katba kum ka Constitution jong ka ri. Ha kine ki sngi ki khubor kiba mih halor ka jingkhang bam doh masi ka la long da shisha ka khubor kaba pynkhihwin ïa ka ri baroh kawei bad khamtam ïa ki jylla kiba don ha North East. Kane ka long da shisha kaba sngewsih bad ka dei ruh ia ngi ban ieng pyrshah ïa kane, khamtam haba ki la sdang ban pynlong aiñ shisyndon. Kane ka long tang ka jingsdang, lada ngi sngap kin nang pyniar shuh shuh ïa ka jingshim kabu jong ki nangne shakhmat katba ki sngewdei.
Lada ka masi ka kham khraw ban ïa u briew, ka dei ïa ngi ban ieng pyrshah bad ïa khun tyngeh halor kane. Ngi iohi ha ki kot khubor na ka por sha ka por ba, tang na ka daw jong kane ka jingkhang bam doh masi bun ki mynsiem briew ki la duh ei ïa la ka jong ka jingim bad kane ka long kaba sngewsih. Ngin shem ba tang katto katne ki jylla kiba don ha North East bad nga tharai tang kawei ka jylla kaba don ha South India kiba dang ioh ïa ka jinglaitluid halor ka jingbam doh masi bad lajan baroh ki jylla ki hap ban khang kyrdep lut ïa ki jaka shohdoh bad bam doh masi. Kane ka pyni shibun ka jingïapher ha kaba ïa dei bad kiwei pat ki jylla halor ka jinglaitluid ba ngi ioh ha kane ka jylla jong ngi.
Ki lah ban ong, tang na ka bynta ban jop ha ki jylla North East ba ngin nym khang ban bam doh masi, kumba ngi la leh la jan baroh ki jylla jong ka ri. Ka jingkylli ka long ba, ki dei kiei kine kiba wan ban tuklar ïa ngi kaei ba ngi dei ban bam bad kaei kaba ngim dei ban bam? Kam dei mo ka mon bad ka hok jong ngi ban jied katba ngi kwah ban bam? Haba kumta ngi im ha ka ri kaba synshar laitluid ne synshar donbor? Kine ki lah ban ong ba, ngin ym khang ban bam doh masi ha ki jylla North East, hynrei ngi tip bha ïa ka kam buit poh jong ki. Ki tip ba kiba bun ki masi kiba poi sha ki jylla North East ki wan na kiwei pat ki jylla kiba na ri thor bad haba kumta ki don pat da kiwei ki lad ki lynti kumno ban pynduh jait ïa ka jingbam doh masi ha ki jylla North East. Ka long kaei kaei ia ngi ban pyrkhat bad sdang ban leh eiei ha shuwa ki por kiba kum kine kin wan ban jia.
Baroh ngi kwah ban iohi ïa ka roi ka par ha la ka jong ka ri bad ka jaitbynriew jong ngi, tangba ngim dei pat ban shu kner ïa ki kti katba sha ba lap bashem khlem da pyrkhat ïa ka lawei jong ka ri. Kumno ngi lah ban ong ba ka seng saiñ pyrthei na ri thor kaba ka jingthmu jong ka, ka long ban pynlong ïa ka ri baroh kawei kum ka ri Hindu. Hooid, ka lah ban long ba lada kane ka seng saiñ pyrthei na ri thor ka wan ban synshar ha ka jylla jong ngi, ngi lah ban ioh ïa kata ka ioh ka kot bad ha kiwei kiwei de ki liang ha ka imlang sahlang. Hynrei, ka jingkylli pat kaba bud ka long, la ngin dang ioh ne em ïa ka lad ban im bad iaid laitluid kaba ngi ju ioh bad im haduh kine ki por kiba mynta.
Kane ka poi biang sha ka jingkylli kaba ki paralok jong nga ki kylli ha kaba ïa dei bad ka jinglaitluid kaba ai ha ngi kiba nga la kdew ha neng.Man la ki seng sain pyrthei ki don la ka jong ka jingthmu bad ngi donkam ban husiar bad twad jingmut ïa ka rukom treikam jong ki shuwa ban shim kano kano ka rai. Ka jaitbynriew jong ngi ka long kaba rit na kiba rit tam ban ïa nujor bad kiwei pat ki jaitbynriew ha kane ka ri India jong ngi. Nga ngeit bun napdeng jong ngi, ngi la iohsngew ïa ka jingkren jong uwei u nongialam jong ka ri uba kren la kham bun snem mynshuwa shaphang ka jylla Nagaland, ha ka jingkren jong u, u ong ba “ Nga kwah ïa ka jaka, ym ïa ki briew jong ka Nagaland.”
Namarkata, ngi dei ban sngewthuh ba bun kin wan ha ka dur jong ka ioh ka kot, hynrei mano pat ban tip ïa ka kam buitpoh jong ki. Nga lah ban ong ba, ka jingpyrshang ban wan rah ïa ka lynti rel sha kane ka jylla ha ka kyrteng jong ka ioh ka kot ka long tang ka dak kaba paw shabar, hynrei ka jingthmu ka long kumno ban ioh klun ïa ka jylla hi baroh kawei. Ki tip ba ka lynti rel ka long kawei ka lad ka lynti ïa ki kumno ban ioh jaka, da kaba pynrung ïa ki briew kiba nabar ne ki nongwei bad hadien ba ki la ïa ioh jaka bad bun paid kan ym slem shuh ïa ki ban synshar bad leh donbor ïa ka jylla hi baroh kawei, kumba long ha Tripura bad ha kiwei kiwei de ki jylla.
Ka don kawei ka jaitbynriew hapoh China bad kine ki jaitbynriew ki long kiba ïa pher nadong shadong ha kaba ïanujor bad ki nong China. Nga lah ban ong ba, ka jingïapher jong ki ka long thik kum ma ngi ki Khasi bad ki ba na ri thor bad ka jingdon paid jong ki ka kot sha ka 13 million tam eiei. Kine ki jaitbynriew ki don la ka jong ka jylla bad ki don ruh la ka jong ka District Autonomous Region, tangba kine baroh ki don tang ha ka rukom ban pynpaw sha ka pyrthei ba ki don ïa ka jinglaitluid ha ka jylla jong ki. Ka sorkar China ka don la ka jong ka jingthmu bad kata ka long ban klun ïa ka jylla baroh kawei, imat wat haduh ban da pynduh jait ïa kine ki jaitbynriew shisyndon. Kawei pat ka daw ba ka sorkar China ka kwah ban ioh jaka ha kane jylla, namar ka long ka jylla kaba riewspah ha ka jingdon ka spah mariang, ka long ka thymmei ha ka jingpynmih petrol, gas, maw kordor bad kiwei kiwei de.
Te ban pynurlong ïa kane ka sorkar China ka don ïa la ki jong ki buit ki sap ban pynurlong ïa ka jingthmu jong ki. Lada phi tip eiei shaphang ki nong China ki long ki bynriew kiba shalak bha, shalak ban ïa ki briew kiba na ri thor jong ka ri jong ngi. Ki leh kumno haba ïa dei ban ioh klun ïa kane ka jylla, kim shim la pyndonkam da ka bor halor kine ki jaitbynriew, hynrei ki sdang da kaba shna ki lynti rel nangta ki sdang ban tei ïa ki ïing mala kiba jrong bad ka sorkar China ka bei tyngka ïa ki briew la jong na kiwei pat ki jylla ban leit sha kane ka jylla ban buhai shnong. Mynta kane ka jylla ka la kylla long ka jylla jong ki nong China bad kine ki trai muluk ki la kylla long nongwei, lada kine ki trai muluk ki sdang ban ïakhih ne leh pyrshah na ka bynta ka hok jong ki, ki kut ha patok ne jingiap. Kaba kham sngewsih ka long ba, ka spah mariang kaba don ha kane ka jaka kum ka petrol, gas, maw kordor bad kiwei kiwei de, ki poi lut sha ki jylla jong ki nong China bad la ioh pyndonkam ei da ki briew kiba na bar, ym da ki trai muluk. Haba peit ïa ka jinglong jong kitei ki jaitbynriew, ka i kumba ka la jan long thik kum ka jylla jong ngi ha kaba ïadei bad ka jingdon jong ka spah mariang khamtam u Uranium bad kiwei kiwei de.
Da u Badapjied Kurkalang, Mawlai
Lyngba ki histori ngi iohi ba na ka por sha ka por ki jaitbynriew kiba rit paid hi bunsien ki don ha ka jingma jong ka jingduh jait bad mano hi ban kheiñ bad ïada ïa ka jaitbynriew jong ngi lada ma ngi hi ngim shim ïa ka jingkitkhlieh ïa la ki jong ki paradoh parasnam. Bunsien wat hapdeng jong ngi ruh ngim lah ban wan sha kawei ka jingsngewthuh, kawei ka jingmut bad kawei ka jingieit, kumno keiñ ngin tharai ba kiwei pat ki briew ne ki briew kiba na bar kin kham sngewthuh bad ieit ïa ka jaitbynriew jong ngi ban ïa la u jong u doh u snam?
Haba ngi peit ïa ka ri bad ka jaitbynriew jong ngi, ngi iohsngew ki khana kumno ki kpa tymmen jong ngi ki ïakhun ban ioh ïa ka jinglaitluid na ki dohlieh. Ka jingshisha kaba ngi iohsngew ka long ba hadien bun bun snem ki jingïaleh ngi ioh ia ka jinglaitluid na ka jingsynshar jong ki dohlieh ne ki briew kiba na bar. Haba ngi phai pat mynta hadien ka jinglaitluid bad haba ngi la ioh ïa ka lad ban synshar hi da ki briew lajong, la ka long da u dohiong ne dohstem ne dohsaw bad kumta ter ter bad ka jingkylli kaba mih ka long, ka jingïapher aiu kaba ngi iohi naduh ka por kaba ngi la ioh ïa ka jinglaitluid?.
Ka jinglaitluid kaba ngi la ioh, haba ngi peit ïa ka jingbam pisa ne ka jingbamsap ka long kaba jur haduh katta katta, ba kam pat long eiei haba ianujor bad ka spah kaba ki dohlieh ki rah na kane ka ri jong ngi sha ka ri jong ki. Kaba khatduh ngin shem ba kam don satia kano kano ka jingïapher ha kane ka liang, hynrei ka jingïapher ka long tang ha ka jingkylla rong ha ki sniehdoh jong ki nongsynshar. Lada ngi peit ïa ka jingbamsap, ka jingshah khñiot beiñ, ka jinglehdonbor jong kiba donbor kam don satia kano kano ka jingïapher.Namarkata, ka dei ïa ngi ban ieng pyrshah ïa kano kano ka bor kaba pyrshang ban leh donbor halor jong u paidlang bad khamtam ka bor kaba pyrshang ban ïalam ïa ka jaitbynriew hi baroh kawei sha ka jingjot kaba ngin nym lah ban khie shuh lano lano ruh.
