Khnang ban dang buddien shuh shuh ïa ki kyndon tehlakam ha la ki bynta bynta, la khmih lynti ba ki paidbah paidsan, ki kynrem lyndan, ki kher ki mer bad ki simpah simsong kin shim bynta lem ha kano kano ka rukom kum ban ïasnoh kti lang ha kane ka jingthmu ban pynwan sha ka ktien kmie lajong, ka ktien Khasi da ka ba kynthup ïa ki ktien shnong na ki thaiñ bapher bapher ha kylleng ki raidbah (district) Rilum Khasi bad Jaiñtia da ka ba buh jingmut ba ka ktien pdeng ba la pdiang salonsar ha ka ktien Sohra kan long ka tynrai ktien bad ki tyllong ktien pat ki lah ban dang synñiang shuh shuh na ki ktien shnong ki ba na satlak ka Bri Hynñiewtrep ha ba shem ba ki kham kynsai, kham khia jingmut bad kham snah ha ka rukom kren, thoh bad pule ïa ki kyntien. Kumta yn ïa bteng biang ïa ki kyndon tehlakam jong ka Nongmuna Thup-adong Kyntokam ki ba dang bud dien kumne harum:
4. Ka ba sam antor (advertisement) da ka ba bei na ka pisa-jylla (exchequer) paidbah ha ki kotkhubor bad kino kino ki lad pathai bad ka ba pyndonkam ïa ka shlem-pathai sorkar ha ka aïom jiedkyrtong na ka bynta ban said-liang ïa la ki khubor saiñpyrthei bad ka ba byrta-myntoi (publicity) ha ka ba ïadei bad ki khana kiew-irat (achievement) da ka ba thmu ban kyntiew ïa ka nam-kyntiew (prospect) jong ka seng ïohbor-synshar dei ban kyndiah tyngeh.
5. Ki myntri sorkar bad kiwei kiwei ki bor synshar kim dei ban bei bairneng/ baisiew na ka ïarong sorkar naduh ka por ba la pynbna ïa ka jied-kyrtong da ka Khlieh-iktiar; bad
6. naduh ba la pynbna ïa ka jied-kyrtong da ka Kliar-iktiar, ki myntri sorkar bad kino kino ki bor sorkar kim bit ban-
(a) pynbna kano kano ka pisa bairneng ha kano kano ka dur ne kular kumta; lane
(b) (lait noh na ki shakri sorkar) thung mawnongrim ïa ki thawmihkam ne kamroi ba kumno kumno; lane
(k) kular shna surok, ki lad pynïoh umbam umdih; lane
(d) thung kam thung jam khlem-por ha ki shlem sorkar ter ter ki ba lah ban khring paidbah nongbud na ka bynta ban kyrshan ïa ka seng ïohbor-synshar.
Khmih: Ka Kliar-iktiar kan sa pynbna ïa ka sngi ban pynlong ka jied-kyrtong ka ban dei ka tarik ba ym palat ïa ka lai taiew shwa ka sngi ban pynmih ïa ka byrta-tip-aiñ ka ba ïadei bad ka jied-kyrtong
7. Ki myntri Sorkar Kmie ne Sorkar Jylla kim dei ban rung ha kano kano ka sem budjied lane ka jaka ñiew khlieh lait noh tang kum ki kyrtong ne nongbud ne ki nongmihpli ba la ïohbor.
I. Ka Jingkdew-lynti halor ki Dulir-juban-tyrwa ïa ka Jied-lamkhmat
1. Ka Khlieh-ïingshari-kmie (Supreme Court) ha ka saiñbishar ba 5tarik Naitung, 2013 ha ka SLP© No. 21455 ba 2008 ( S. Subramaniam Balaji Vs Govt. of Tamil Nadu and Others) ka la hukum ïa ka Kliar-iktiar Jied-lamkhmat ban shna ki jingkdew-lynti ha ka ba ïadei ïa ki sker jong ki Dulir-juban-tyrwa ïa ka Jied-lamkhmat ha ka ba ïa syllok lang bad baroh ki seng saiñpyrthei ba la ithuh da ka sorkar. Ki nongrim ban kdew lynti ki ban lam sha ka ba thaw kyndon ïa ki jingkdewlynti la sot katkum ba la kdew ha ka saiñ-bishar harum:
(i) Wat lada ka aiñ ka kdew shai ba ki kular ha ki Dulir-juban-tyrwa ym lah ban thew jingmut kum ka jingmlien bamsap katkum ka kyndon 123 jong ka Aiñ Mihkhmat Paidbah (RP Act), ka jingshisha pat ka long ba ka ba sam buskit ha kano kano ka rukom, khlem artatien kan khringmon (influence) ïa baroh ki briew. Ka ba khynra ïa ka tynrai jong ka kam jiedlamkhmat ka ba laitluid bad shida ha ka rukom ba khia thew.
(ii) Ka Kliar-iktiar Jied-lamkhmat, da ka ba pynthikna hapdeng ki seng saiñpyrthei bad ki kyrtong ki ba ïa aireng ha ka kam jied-lamkhmat ka ba marryngkat bad ban khmih ba ka kam jied-lamkhmat ka ba sngur ba kan jyrsieh, kum ba mynshwa, la ju sam jingbthah katkum ka Nongmuna Thup-adong Kyntokam. Ka tyllong ba kynrei bor ha ka ba ka Kliar-iktiar ka la sam ïa kine ki hukum ka dei ka Kyndon 324 jong ka Riti Synshar, ka ba la aibor ïa ka Kliar-iktiar ban pynlong ka jied-lamkhmat ka ba laitluid bad ka ba shida.
(iii) Ngi la peitthuh ïa ka jingshisha ba kumba ju long ki seng saiñpyrthei ki ju pyllait ïa ki Dulir-juban-tyrwa Jied-lamkhmat shwa ban pynbna ïa ka ka sngi pynlong jied-lamkhmat, ha kata ka rukom lada kren pyrkhing, ka Kliar-iktiar kan ym don bor shuh ban pynjiari kano kano ka kyndon aiñ ka ba la dep leh lypa shwa ban pynbna ïa ka sngi. Jar la katta, lah ban kiar ha kane ka liang ha ba ka jingthmu jong ka Dulir-juban-tyrwa jied-lamkhmat ka dei ka ba ïasnoh marmet bad ka kam jied-lamkhmat.
2. Ynda la ïoh pdiang ïa ka hukum jong ka Khlieh-iingshari-kmie Badonburom, ka Kliar-iktiar Jied-lamkhmat kan wer jingïalang bad ki Seng Saiñpyrthei ba Shityllup-ri bad na Jylla na ka bynta ban ïa syllok halor ka kam bad ban khmih ïa kino kino ki nia-shimet ki ba ïa pakhuh arliang mamla.
Katto ka la kut shi bynta jong ka Nongmuna Thup-adong Kyntokam ha kane ka sien mih ba mynta. Ki jingpynshai halor ki ktien ha ka sien mih ba mynta ki long ba ki ktien ba thawhi ki kynthup ïa ka Pisa-jylla (exchequer) ka dei ka pisa ba la mang na ka bynta ka jinglut jingsep ha ka sorkar jylla; Byrta-myntoi (publicity) ka dei ka byrta ban pynbna paidbah na ka bynta ban ïoh myntoi; Kiew-irat (achievement) ka dei ka ba kiew irat ha ka ba ïa aireng ne ïakhun para kyrtong ne kynhun ha kano kano ka jingïaleh; Nam-kyntiew (prospect) ka dei ka nam ba la khmih lynti ban kyntiew ha kano kano ka jingpyrshang; Khlieh-ïingshari-kmie (Supreme Court) ka dei ka ïingshari bishar ka ba ha khlieh duh ka ba lonng kum ka kmie ha ka Ri baroh kawei; Khringmon (influence) ka dei ka ba khring briew ba kin mon katkum ba kwah kita ki ba pyrshang ban pynkohnguh ïa kiwei.
Kane haneng ka long shi bynta jong ka Nongmuna Thup-adong Kyntokam na ka bynta ban teh lakam ïa ki seng saiñpyrthei bad kyrtong ha ka ba korbar ïa ka kam jied-lamkhmat sha ka dorbar thawaiñ ha jylla. Ki bynta ba bud na ki kyndon katkum ka dulir tehlakam jong ka Kliar-iktiar Jied-lamkhmat kin dang bteng ha ka sienmih ka ba bud, bad kine ki long katkum ba la kubur bad aibor da u Bah Frederick Roy Kharkongor, Kherrangbah Kliar-iktiar Jiedlamkhmat jong ka Sorkar Jylla na ka bynta ban myntoi ki paidbah salonsar ha ka imlang sahlang.
Da u Bah Raphael Warjri
