Ka jaidbynriew Khasi naduh kulong kumah myn dang kynthong ka pyrthei ngi tip pateng na ki longshuwa manshuwa jongngi naduh mynbarim ngi long ka jaidbynriew kaba kyrpang kaba tipbriew tipblei, kaba tiphok tipsot bad kaba kamai ïa ka hok katkum ka hukum. Kane ka jinglong tynrai jongngi ka paw tyngkreiñ na kiei kiei kiba ngi leh ngi kam naduh ki briew hyndai kulong kumah ki pyni ïa ka mynsiem ïarap iwei ïa iwei pat, ïa treilang mynsiem jingïatiplem bad kiwei pat ki jinglong ba bha kum kaba ïa shoh kba lang hapdeng ki para marjan kawei ka ïing hadien kawei pat ïa phiang phlang lang ne tynriew haba ïa sop ïing ïa mir jingmut lang ha ka dorbar ha ki kam shnong kam thaw bad shim ïa ka rai da kawei ka sur ba ïa mon lang leit ïa beh mrad lang ryngkat ka kmen ka risa ka kynhoi ka tamasa haba ioh bad ïa bam ja sngewbha lang ki tymmen ki samla samhoi hapoh shnong kaba pyni ba ngi long kiba ïa ryntih bad ïa tylli hapdeng jongngi. U Blei nongbuh nongthaw u la theh sei ha ka jaidbynriew jongngi bad ha ki lum jongngi ïa ka spah mariang kyrhai ïa ka jingieid ba maian bad ki sap ki phong ba har rukom lada ngi pyndonkam hok ïa ka.
Dang jingjang eh ka jaidbynriew jongngi ka dang sdang tip ïa ka thoh ka pule ha ki snem 1841 ter ter lyngba ki missionaries kiba wan na sha shiliang duriaw. Hynrei mynta ka jaidbynriew jongngi ka la lah ban sei ïa shibun ki khraw pyrkhat pyrdain kiba ïa ryngkat rynieng ha kane ka ri India baiar jongngi wat ban ïa tynjuh tyrpeng bad kiwei pat ki jaidbynriew kiba don ha ki ri bapher ka pyrthei. Ngi iohi na ka por sha ka por ki ‘Rangkynsai bad ki theinylla ki la mih shakhmat ban wad ïa ki khuin jingstad bad krih kylleng ki ri ban wanrah burom bad pynsngewhieng ïa ka longïing longsem, longkur longjaid, longshnong longthaw, longit long hima bad ka longri long pyrthei khamtam ki samla ka ri kiba la ïa tynjuh tyrpeng ban kynjoh sha ki kyrdang kiba kham shalor.
Hapdeng jong kane ka jingiaidlynti sha ka jingjop, ngi dei ban husiar bad ïada ïa la ka jaidbynriew na ka jingbiah phongrai jong ki ‘kainiong bad ki pyrjong, ki suri tap snieh langbrot kiba long ki ‘khariong ki ‘kharstem, ki poiwir ki poihap kum ki miawiong kiba peit kliaw na kyndong kumno ban pynngop bad pynbiej da ki buit sianti sniew ba har rukom ban ioh rung khlieh ha kane ka ri shongsbai pdeng pyrthei jongngi, lyngba ka shongkha ka shongman ka kamai ka kajih pateng (benami) bad ynda ki la ioh sa ïa ka hok ban thep vote (Epic), hangta kin sa shong syngngeit syndon pia kin khur kin tam lut bin bad tong ïa ka dud ka ngap bad kin sa sdang ban pyniar sa ïa la ka jong ka hima (plan) ban leh trai khlieh sa ha ka synshar ka khadar bad ka shongsuk ka shongsaiñ ngi dang dei ka jaidbynriew kaba laitluid bad ka jingsuk ka dang synshar halor jongngi haba ngi ïa nujor bad kiwei pat ki jaidbynriew jong ki ri ka pyrthei kiba dap tang ki jingtieng ki jingma suda ki thma ki jingïapyniap ba sngew shyrkhei ki nongphetwir man la ka sngi. Hynrei ngim lah ban len ba ki jingsniew ba har rukom ruh ki la sdang ban rung khlieh ha ka jaidbynriew jongngi kum ka jingïapyniap dusmon parabriew ym don shuh ka mynsiem jong ka jingïatiplem (Conscience) kum ka jingthombor ïa ka long rynieng jong ki ‘riewkynthei khamtam eh ïa ki khynnah kynthei bad ki khyllung ba lui lui.
Ka jaidbynriew jongngi ka la pynmih bun ki briew kiba shlur, ki khlawait kiba tbit, ki ba khlaiñ bor kum u Tirot Sing, Kiang Nangbah, Monbhut bad kiwei kiwei dang ha kito ki por barim eh kiba ma ngi kum ka jaidbynriew ngi dang lung ha ka jingnang jingtip, ka thoh ka pule ka roi ka par bad ka jingbunpaid. Hynrei mynta ngi la ïa tynjuh tyrpeng bad jam shaphrang ha ki liang baroh. Ko ki para ri khamtam ki khun samla kiba long ka mynta bad ka lawei ba phyrnai jong ka jaidbynriew ba ngin peit shakhmat ban pynurlong noh ïa ki jingdonkam ba kyrkieh kloi lan kaba kum ka jaidbynriew ka donkam.
Ban ïa bret bad kyndat noh ïa kino kino ki jingïapher jingmut da ka mynsiem ka jingïamap bad ka jingkitkhlieh bad ban ïa thew beit thiaw thiaw ïa ka thong sha ka jingjop khamtam kum ha ka por jong ka jingtynjuh bakhraw ïa ka jaidbynriew. Mynta lei lei ïa ka bor synshar la sdang ban pyniaid (control) da ki briew kiba ngim tip ki wan naei? Da ki buit sianti sniew jong ki, ki la thaw ban wanrah ïa ki aiñ khyllah aiu re ban khanglad pyntieng, pynsmiej, pyntieng kohtympan ban pynïapait pynïapra hapdeng jongngi (Divide and rule policy) ïa ka mynsiem jong ka jingïatylli (Spirit of Unity) khamtam ha kane ka por ba ka jaidbynriew ka la ieng tylli mlon (united). Kan dei tang kane ka ban long ka stieh jingïada ba khlaiñ tam eh ïa ka jaidbynriew ba ngin pynneh pynsah ïa ka jinglong ba kyrpang (identity) jongngi ha ka riti ka dustur ka rukom im ka ktien ka thylliej ba ngin neh bad ngin nang iaineh ha ki pateng pakit ban wan hangne ha sla pyrthei.
Ko ki khun ka ri jong ka mynta wat ym phai dien trai shuh sha ka mynnor ka jingbakla jong ki longshuwa ha ki katto katne ki bynta imat kaba la bsut ha ki saiñ pyrkhat jongngi haduh mynta ba u Khasi um juh ïa tylli. Lada ka jingpyrshang bad ka jingïaleh jong ki longshuwa kaba khlem poi sha ka thong ha ki por mynbarim, ai ba kum ka jaidbynriew ngin pyneh daw sa shisien pat ka por ka miat mynta ka dang biang ban pynurlong noh ha kane ka juk stad ba mynta ban kyndat da u prah sha rudnong ïa ka khlam kangoh ka tyrut ka smer bad pynher krad noh bran sha ba sep ka sngi sha ba ngen u bnai ïa kane ka raibi kaba la ioh bsut ha ngi ïa kata ka mynsiem bym ïa tylli. to ngin ieng joit bad pyrta sha ka jaidbynriew da kawei ka sur “Tylli ngin ieng jaidbynriew ba skhem ngin tei.”
Da ka mynsiem jong ka jingkitkhlieh jinglen lada bad jingshlur dei por halor ka dawbah jong ka jaidbynriew ngin ym riej ïa ki jingtynjuh ngin tur khlem randien ha kane ka ri synshar paidbah ïa la ka jong ka jaidbynriew. Ia ki aiñ la shna da ki nongsynshar paidbah ba la jied hi da u paidbah lada kata ka aiñ ka long pyrshah ïa ka mon jong u paidbah yn sa kyntait bad weng noh hi da ka bor u paidbah. Lym kumta ym slem shuh ba ki mraw ne ki poiei shisngi kin sa iuhroit noh ïa ki hok jongngi ki kynrad kiba long ki trai ri trai muluk.
To ai ba naduh mynta yn tip noh hapdeng jongngi ba “U Khasi u long u Ba ïa tylli”. Ai ba kane ka kyntien phira kan paw noh tyngkreiñ sha ka pyrthei lyngba ki kam ba ngin sa ïa trei nangne shakhmat ba “Sa shisien kin win ki khlaw, sa shisien pat kin khih ki maw” kumba ong u Myllung bakhraw jongngi Babu Soso Tham ban ïaid da ki lynti ba shong nia ba shongain namar ngi long ki ba laitluid khlem jingteh jingkhum ban pynpaw ne ban dawa ïa la ka jong ka hok jong ka jaidbynriew.
Ko longshuwa mynsiem ieid ri phi la kdew lynti,
Sha thong ka jingjop phi lah shah khang lynti
Nongthaw to bsut noh ha ki paid ka ri
Ia ka mynsiem jong ka jingïatylli.
Da u L.E.Nongrum
