Ka Ri Khasi Jaiñtia ka dei ka ri kaba u Blei u la thaw kyrpang ha sla jong kane ka pyrthei u Blei u la thaw itynnad bha ïa ka bad u la pynbiang lut nadong shadong.U Blei u la ai ha ngi ïa ki lum kiba pyngngad, ki pyntha phlang kiba jyrngam, ki wah kiba sngur, ki umpohliew kiba shngiam, ki khlaw kiba rben, ka lyer pyngngad kaba beh hir hir ki syntiew kiba itynnad bad ki soh kiba bang. U Blei u la ai ruh ha ngi ïa ka khyndew kaba sboh ka suinbneng kaba biang bad ki marpoh khyndew kiba kyrhai. La ju khot ruh ïa ka kum ka ‘Ri ba shong ki Blei’. U Sardar Vallabhai Patel uba dei u Home Minister ba nyngkong jong ka ri India u ong kumne ‘Ka Ri jong phi ka dei ka ri kaba ki Blei kin shong ….. kan khring wat ïa ki blei hi lada ki dohnud jongphi ki long kiba khuid.’
Ki kliar ki lum Himalaya
Lano kin ngiah ban peit ïa pha
Hapdeng ki Persoh Persyntiew
Kin iaid ki Rang bad Thei bhabriew.
Naduh Rilang haduh Kupli,
Baroh ka dei ka ri jongngi.
(Soso Tham)
Ka Ri Khasi Jaiñtia ka dei ka ri kaba nga ieit eh. Ha ki por kiba nga dang khynnah ngam pat sngewthuh ïa ka jingkordor ïa ka jingitynnad bad ïa ka jinglong ba kyrpang jong ka ha ka jingim jongnga.Dei ha ka snem 1975 ba nga la ioh lad ban leit kai kham jngai na la jong ka ri bad ngi la jah kumba shiphew sngi na la ka jong ka ïing.Ha ka por ba ngi wan phai bad shong da ka kali na Guwahati (Gauhati ha kata ka por) sha Shillong na jngai ngi la iohi ïa ki Lum Khasi bad ka mynsiem jongnga ka la dap da ka jingkmen kaba khraw namar ba nga la ioh ban leit phai biang sha la ka jong ka ri.Kane ka jinghir hir mynsiem hapoh jongnga ka la jia ym tang ha kata ka por hynrei ha ki snem kiba hadien ruh bad haduh mynta haba nga la jah kham slem na la ka jong ka ri.
Ka Ri Khasi Jaiñtia ka don ha ka bynta ba Shatei Lam Mihngi jong ka ri India bad ka jingheh ka la long kumba 14436 sq.kms. La buhai shnong nyngkong eh ïa ka da ka jaitbynriew Hynñiewtrep. Ia ka Ri Khasi Jaiñtia la ker sawdong da ka ri thor Assam na ka bynta kaba shatei da ki lum Karbi bad North Cachar na sha mihngi da ka ri Bangladesh na shathie bad da ka Garo Hills na sha Sepngi.
Ia ka Ri Khasi Jaiñtia lah ban pynïa bynta ha ki lai tylli ki thaiñ.Ia ka thaiñ kaba shatei la tip kum ka Ri Bhoi bad ka don markhap bad ka ri thor Assam.Kane ka thaiñ ka long kaba syaid ha ka por tlang bad kaba shit pat ha ka por lyiur. Ka dei ka thaiñ kaba seisoh bha bad lah ban khot ïa ka kum ka thiar kba (granary) jong ka Ri Khasi Jaiñtia.Ka thain kaba ar ka dei ka jaka ri lum ba la tip kum ki Lum Khasi Jaiñtia.
Ka dei ka jaka kaba pyngngad ha ka por lyiur hynrei kaba khriat pat ha ka por tlang.Ka dei ka thaiñ kaba ki nongjngoh kai pyrthei ki sngewtynnad ban wan kai namar ba ki don ki syntai lum kiba itynnad bad ki kshaid kiba noh rymphum.Ka thaiñ kaba lai pat ka don ha ka bynta ba shathie bad ka long markhap bad ka ri thor Bangladesh. Ia kane ka thaiñ la tip kum ka Ri War bad ka dei ka jaka kaba syaid ha ka por tlang bad kaba shit pat ha ka por lyiur.Kane ka thaiñ ka dei ka jaka kaba biang bha ban thung kwai thung tympew bad ban thung soh thung pai bad u soh u pai uba mih na kane ka thaiñ u long uba bang bad uba shngiam bha. Ka thaiñ ri War ka dei ka persoh jong ka ri Khasi Jaiñtia.
Ia ka ri Khasi Jaiñtia la tip ruh da kiba bun kiwei pat ki kyrteng bad kita ki long kumne harum:-
Ka Ri Tipbriew Tip Blei
Ka Ri Tip Kur Tip Kha
Ka Ri kaba Tip ïa ka Burom ka Akor
Ka Ri kaba kamai ïa ka Hok
Ka Ri kaba Bat ïa ka Jutang
Kitei ki kyrteng haneng ki kham thew bad mut ïa ki briew kiba shong ha kine ki lum ïa kiba ngi sngewtynnad ban khot mynta kum ki paid Hynñiewtrep.Ki don sa kiwei pat ki kyrteng kiba ngi khot ïa kane ka Ri Khasi Jaiñtia jongngi bad kita ki long:-
Ka Ri ba shong ki Blei
Ka Ri ki Laiphew Syiem bad Khadar Daloi
Ka Ri kaba Tuid da ka Dud bad ka Ngap
Ka Persoh Persyntiew
Ka Ri Umsnam u Ñi u Kong
Ka Ri Don nam
Ka Ri Khasi Jaiñtia jongngi ka don ha ka jingma kaba khraw ha kine ki sngi bad ki daw kiba kham kongsan kiba la wanrah ïa katei ka jingma ki long (1) Ka jingwan tuid kyrthep jong ki heh paid kiba lah ban tyllep noh ïa ngi (2) Ka jingdie pathar ïa ka khyndew ka shyiap (3) Ka jingpynjulor ïa ka mariang (4) Ka jingklun jaka da ka Assam bad Bangladesh (5) Ka jingbieit pisa bad ka jinglalot spah.Kynmaw para ri, ngi don tang kawei ka ri ban shong ban sah bad ban long trai ïa kaba u Blei u la pynkhamti ha ngi bad ngi dei namarkata ban ri kyndong ïa ka. Ngim dei da lei lei ruh em ban die tad dor noh ïa ka bad ha kajuh ka por ngi dei ruh ban long kiba husiar bad peitngor bha khnang ba ki khwan myntoi bad ki ingkhong shyllangmat kin nym lah ban pynbieit bad shet shukor ïa ngi da buit sianti bad ba arsap jong ki. Ngi dei ka jaitbynriew kaba tang shitroh ka jingdon briew jongngi ka long tang shi milian tam bad la ker tawiar ïa ngi da ki heh paid kiba don da ki spah milian. Ngi donkam ïa ka sorkar ba kan khang khyrdep ïa ka jingwan tuid kyrthep ki heh paid bad ka jingkitkhlieh ban ioh ïa kaba kum kata ka sorkar ka dei ka jongnga bad ka jongphi.
Ko lyer ‘ban Im namar ka Ri’
Sa shisien pat to beh ha ngi.
(Soso Tham).
Da u Bah B.Mukhim
