Kum ka Jaitbynriew, ngi don la ka jong ka Riti ka Dustur kaba ym tang kaba kyrpang hynrei kaba da pher ruh de na kiwei pat sawdong pyllun ka Bri u Hynñiewtrep.La ker tawiar ïa ngi da kiwei pat ki Jaitbynriew kiba bun bad don la ki dustur ki riti kaba iapher bak-ly-bak na ngi.Lada ngi shim thymmai ïa ka History ka Jaidbynriew naduh ba la shah kem koidi u Paiem Tirot Sing ha ka snem 1833 haduh mynta 2011, ka pyni ba ngi la ïaid lyngba ki 178 tylli ki snem. Ki la long ki lynti ba khohruh khohram. La wan u phareng bad u la phet noh ha ka snem 1947. Dei u Phareng uba la wan rah ïa u dkhar sha kane ka Ri ban trei kum u nongbylla, ki shakri sorkar, ki nongkhaiï. Wat la u phareng u la phet noh hynrei ki dkhar heh paid ki la nang kiew sha kane ka Ri kum ki ngaptung bad ki dkhiew ban khlong bad kbong ïa ka ngap jong ka Ri.Kine ki dkhar ki long ki heh paid bad heh spah bad ba long ka jingma ïa ki riti dustur ba ngin shan slem haba la shah tangon na ka diang bad na kamon.Ngi la duh ïa ka Shillong katkum ka Census 2001, ha kaba ki Khasi ki la long ki heh paid tang ha Jaiaw,Mawkhraw pyllun bad Malki, lait nangta u Khasi ula long u Minority ne u rit paid ha baroh kawei ka sor Shillong. Ka Census 2011 ka pyni ba ka Meghalaya ka don u paitbynriew haduh laiphew lak duna khyndiat u bynriew, bad ki khun u Hynñiewtrep kim palat ïa ka Khadarlak ei ei.
Kumta ha ka jylla Meghalaya ngi la kylla rit paid, bad kum u Khasi, ngi dang ïohthiah sah bad ngim pat kyndit bynriew ei ei.Ka jingïakhih beh dkhar ha ka snem 1979 bad 1987 kala shu kylla jynhaw khlem poi shano shano ruh.Ka jingïoh ïa ka jylla ba pura Meghalaya ha ka snem 1972 ban synshar hi, kam don jingmut ïa ka Politics khlem ka jingkiew ha ka Economics.Ngi ki Trai Ri ngim lah ïoh kam ha la ka jong ka jylla, hynrei ki bar muluk bar jylla ba leh bha ka Meghalaya, ki long seng Karkhana katba mon lyngba kata ka Single Windon Agency ba la khlieh da u Chief Minister ka Meghalaya. Haba ka single Window Agency ka ai permit ïano ïano, ka khmih tang ïa ka sale deed ne ka kot ïa die ïa thied khyndew bad ym donkam shuh ïa ka jingtip u Rangbah shnong, U Syiem Raid ne Syiem Hima. Ha kane ka rukom ka Meghalaya ka kylla long ka Paradais ïa ki bar ri bad bar jylla, ban wan kjit spah bad thaw thynriew ban heh ka jaitbynriew jong ki mynder ri.
Shano ka don kata ka Riti ka Dustur ha kane ka por mynta. Man ki por election,ki simpah ki sim song ki rwai ïaroh ban pynneh ïa ka riti ka dustur ban khlaiñ ka Jaitbynriew. Tang shu la wan ki election, u paidbah u la shah set bad shah phon hynrei la katta ruh, ngim ju thngad man la ka por.Kano kano ka Jaitbynriew kaba klet ïa la ka History, ka Geography bad ka Culture ne dustur riti ka tih ïa ki liewlep ba ka lah ban duh jait noh. Kumne kala jia ha ka ri Fiji ha ki dewlynnong Pacific ocean ba ki trai shnong ki la kylla rit paid ha ki nongwan buhai shnong na India. Ki khar Parsi kila shah beh na Ri Persia hyndai (Iran) ha ki Arab bad ki wan phet bad ioh jaka rieh ha India. Kumne ruh kala jia ïa ki Chakma na Chitagong Hill Tract East Pakistan (Bangladesh) bad wan phet rieh sha India. Ka Sorkar Meghalaya kala pynlong trai shnong ïa kine ki Chakma kum ki scheduled Tribe ba pura jong ka Meghalaya.
Wat hapdeng para nong India ngi lap ba hadien ka snem 1947, don saw tylli ki jylla ba la synshar da ki bar jylla, kita ki long ka jylla Tripura ba la wan synshar da ki heh paid Bengali na Bengal. Katba ki trai shnong Trai Ri Tripuri riewlum, ki la hap shong sha khlaw bad kila long rit paid long nongwei ha la ka jylla. Kaba ar, ba dei ka jylla Jammu bad Kashmir, ki trai shnong bad ki trai ri bad ki trai jaka ha Kashmir ki dei ki Kashmiri Pandit. Namar ba la heh paid ki Kashmiri Muslim ba wan rung tung na Pakistan, kine ki la shimti ïa ka jingsynshar ha ka jylla. Ki Kashmiri Pandit kiba la pynmih ïa u Motilal Nehru, Pandit Jawahalar Nehru bad India Gandhi.Hynrei kane ka Jaitbynriew Kashmiri Pandit ka la hap phet iap na Srinagar. Ki la leit sha rieh kum ka Jammu bad Delhi kum ki phetwir refugee ha la ka jong ka ri.
Kaba lai, kaba ki trai shnong ki la duh ïa la ka shnong bad ka jylla Sikkim kaba kynthup ïa ka Darjeeling hyndai. Ka dei ka Hima ki Lepchas ne Sikimmese. Mynta la knieh ïa ka jingsynshar da ki Nepali ne Nepal. Ki Lepchas ki la kylla long ki nongwei ha la ka jong ka Ri. Kaba saw, ka dei ka Union Territory of Andaman bad Nicobar ha kaba ki trai shnong kila kylla rit paid ha ki Khar Bengali ne Bengal bad ki Khar Tamil ne Tamil Nadu.Ki riewlum na Andaman bad Nicobar ki sah khyrdong mynta ha khmat ki he paid bar jylla.
Map ïa nga ba nga la kum kam palat ïa u pud jong ka Riti ka Dustur jong ngi. Hynrei nga shu ai nuksa kumne kumno ka la jia ïa kiwei ki Jaidbynriew ha khmat ka bor jong u heh paid Jaidbynriew uba nabar.Haba ngi ïatai shaphang ka Riti ka Dustur, nyngkong ngi hap ban kylli uei une u Khasi ne u Hynñiewtrep? Nangno u wan bad shano u leit bad un nangphet noh nangne sa shano, sha kiwei pat ki shnong bad ki ri jong ka pyrthei?
Katkum ki khana pateng la ïathuh ba ngi ïawan sha ka pyrthei na bneng katkum ki khana u Lum Sohpetbneng. U Blei bad u Khadhynriew trep ki ïaïaid sngewbha ha ki ranab u Lum sohpetbneng ha ka Sotti juk.U Hynñiewtrep uba long shi bynta na ki Khadhynriew trep khadhynriew skum hyndai.
U Sohpetbneng u long u lum ba kyntang ha ka Jaidbynriew jong ngi.Ha u bnai March 2011 ki riewngeit Catholic na ka Mawlai Parish hapoh ka jingïalam ki Bahalor jong ka, ki la leit kiew kyrpang sha u lum Sohpetbneng. Katkum ki kot khubor Khasi, la thoh ba ki riewngeit ki ong ba u Trai Jisu Khrist u la wan ïuh kjat sha u lum Sohpetbneng arhajar snem ei ei mynshuwa. Kane ka pynshisha ïa ka jingong ba u Trai Jisu u la wan sha Kashmir ka Ri India mynba u dang dap khadar snem ka rta.
U la sah ha Ri India kumba Khadhynñiew snem bad leit phai pat sha la ka Ri Judea bad Samaria ha Israel ynda ula dap 29 snem ka rta. Hynrei haba nga pule ïa ka wei ka kot khubor Khasi ba la shon ha ka Shitarik u September 2011 ka jingïathuh ka long da kumwei pat. Haba thoh shaphang ka “Jaidbynriew Khasi Pnar’ ba la thoh kyrteng H.S Lyngdoh.Ngim tip la i dei i Bah ne i kong aïu? Katkum katei ka jingthoh, la ong ba ka jaidbynriew Khasi kala mih bad roi ha ka Ri pdeng pyrthei ba mar khap bad ka Hima Persia, ka Hima Greek bad ka Hima Samaria kaba phra hajar snem mynshuwa.Lada ka long kumta hato, u Khasi u la shah beh bad wan poi- wir sha kane ka Ri. Da ka DNA Test aiu lah ban pynshisha ïa ki Khasi ba ki dei na kajuh ka thymmei bad ki briew ba shong ha ka Ri shong pdeng pyrthei?
Ban poi ha ka phang, ka jubab ka long ba u Khasi u dei u Khasi lada ka Kmie ka dei ka Khasi. Lada ka kmie ka dei ka dkhar ka mut ba u kpa jong u u dei u Khasi. Tangba lada ka kmie ka dei ka dkhar te dei ban ‘tangjait ban mih ka kut thymmai da kaba sdang ‘Dkhar’ ne kar….. ka kynthei Khasi kaba ai jait sha u Tnga, kam dei shuh ka Khasi bad ki khun ki kti ki duh noh ïa ka jinglong Jait Khasi.Kumjuh ruh u Shynrang Khasi um ju tuh jait ban pynbyrsieh ha ka sang ïa ka kur ka kmie jong u.Ka Jait ka khong jong ngi kam kut tang ha pyrthei, hynrei haduh ka Mei ka Iaw ha dwar u Blei la dai la mynried.
Ki Riti ki dustur jong ngi, kim kut tang ha ka ai jait ai khong ha ka longïing longsem. Hynrei ki pur ruh de shaduh ka jingwan longbriew sha ka pyrthei ba kumno ba na u sohpetkha ka bat ka kmie-kha bad na ka longrynieng jong u kpa, i Khyllung i wan longdoh longsnam ha kpoh jong ka kmie, bad la pynkup ha i ïa ka mynsiem ksiar mynsiem rupa da u Nongthaw ba in shim ïa la longbriew ha kane ka pyrthei. Katkum ka riti ka dustur u Khasi Hyndai, u pyrkhat ïa ka ïing. Kane ka ïing ka dei ka kur kaba khlaiñ tam jong u. Ia ka kmie u ñiew ba ka dei ka Blei ïing, katba sha Jowai ki khot ka bei kum ka Blai-ïing. U Shynrang u ïohi ïa ka kynthei ha ki saw bynta. ‘Nyngkong ka dei ka kmie, nangta dei sa u hynmen ki para kynthei, ka tnga kaba long ka kmie ki khun, bad khatduh u ïohi ïa ka kynthei kum ka khun.Mynta don kiba kynnoh ba ka kynthei ka ïoh spah lut ha ïing. Hana ban ring jait shynrang ban heh spah noh. Ym ju don u shynrang Khasi uba ju kwah ban knieh spah na ka khun. Lada ïoh yn nang ai spah shuh shuh ïa ka kynthei sa lei.
U Syiem Egypt hyndai u bynnud ïa ka spah ba kan phet na ka ïing.Kumta ki ïa shongkha shi ïing shi sem khlem kheiñ la ka dei ka kur na ka briew na bar tang ban pynsah ïa ka spah ha ïing.Mynta ka jaid Syiem Egypt ki la duh jait na ka daw ba ki ïa shong kha jan palat. Sa kawei pat ka riti ka dustur ban ting ba ha ïing u Khasi,un ong kum u Khun Mr So and So ia u kpa Mrs So and So ïa ka kmie ne Aunty lut sa ïa ka meinah mei san ne meikha bad niakha ter ter.Ngi te ngi da khot burom i no i Meiheh, I Meideng i meisan ter ter.
La mih ki jingthoh ha ki kot khubor ba u Khasi mynta u kheiñ mrad lut ïa ki khun ki ksiew kum ki khun ksew (ksiew) khun miaw bad khun khnai. Katei ka jingkren ka mih na ka jingkren pharshi bad ha ka jingshisha ym ju kheiñ mrad ïa la ki pateng la jong.Ha ka jingshisha, ynda haba ki khun ki kti ki la shongkha bad ïoh briew,ka mut ba ka jingsynshar jong u halor ki khun ka la synjor bad ki pyrsa kurim shynrang bad kynthei ki la long trai sa da kiwei pat nalor ki kmie ki kpa ba kha. Ka iktiar ha ka jinglong tymmen kala nangsloit halor ki khun. Kane ka la pynlong ïa u ban kyrkait halor ki khun ne khun ksiew, ynda ki khun ksiew ki la ïoh khun, ka jingim ki kmie rad bad kpa rad ki long kum ki miaw, ym dei shuh ban wiar hynrei ban shu pah bym nud shuh ha ka jinglong tymmen. Ynda la ïoh leh sa ki ksiewtun, ka bor jinglong hynmen la nang hiar nanghiar. Kumta ki la hap pynrit ha la ïing kum ki khnai ïing ban rieh sha kyndong.
Mynta ha ka juk pynkheiñ riti dustur kiei kiei kila kylla mulot suda lada ka long ha ïing ha sem bad wat ha ka imlang sahlang. Mynta ngi kheiñ kor bad burom ïa u kpa shongkha thymmai ha ïing. Ia u kpa shongkha barim ba kila ïoh ïa ka longrynieng ki kheiñ dewthala noh.Nga kynmaw kham mynshuwa, haba kyntiew kurim ïa ka khun kynthei. Ki da buh ka aiñ ba ka kynthei kan leit ïalam nyngkong ïa u kurim jong ka sha ka ïing ka Meikha ne Niakha kum ka dak ka jingburom ia u kpa la jong,wat la u dang don ne ym don shuh ha pyrthei. Hadien lai sngi ka kynthei ka sa leit ïalam kai kiaw ïa u kurim sha ïing kmie jong u shynrang.Mynta tang mar shu dep kyntiew kurim la shu ïa dih sha kruk krak kumba ym lap lieng, la burom ïa u longkpa thymmai da kaba leit nguh kiaw kurim nyngkong kaba long mar khongpong ïa ka riti burom ba ha ïing.
Da u Bah Spiton Kharakor
