Ha ka 15 tarik Nailar 2022, haba ka India ka la dap 75 snem, u Myntri Rangbah duh ka ri u Narendra Modi u la kyntu ïa ngi baroh ban ïasoh ïalade ha ka jingiaid lynti ha kaba ka India kan kylla sha ka ri kaba lah kiew ha shuwa u snem 2047, kata kalong hashuwa ka por ba ngin sa dap shispah snem kum ka ri kaba la ioh ka jinglaitluid. Ka mat ba kongsan jong ka jingai jingkren jong u kilong ki lai tylli ki bynta jong kum kane ka jingiaid lynti- ka jingshisha ba ngi la long ka imlang sahlang kaba don jingkyrmen, ha kaba mynta ka don ka jingkhie im ha kaba ïa dei bad ka deiriti bad ka imlang sahlang hapdeng ki briew jong ka ri, bad ka pyrthei baroh kawei ka la pdiang ïa ka jingthmu jong ngi bad ka don ha ki kyrdan kiba kham halor hapdeng ki ri.
Arphew san snem kam long ka por kaba jrong ha kum kane ka kam, bad ka long kaba shai ba khlem ka jingiaid shaphrang ha ka science bad teknoloji, kan long kaba eh ban kot sha kane ka kyrdan ‘kum ka ri ba lah kiew’. Ka dei ban don ka jing thmu kaba shai na ka bynta ka Science ha ka ri lada kwah ban kot sha kane ka kyrdan. Ia kine ki bynta la ban jur ha ka jingkren kaba dang shen jong ka Presidency jong ka G20 ha ka taiew ba ladep ha Bali, Indonesia. Shuh shuh kaba kham kyrpang ka sorkar ka la sdang ïa ka Science 20, lane ka S20, ka Science Engagement Group.
Khlem da pynslem, u Myntri Sorkar pdeng, u Jitendra Singh u la pyniaid ïa ka jingialang peit bniah jong ki heh sorkar ban peit ïa ki jingpynkhreh na ka bynta ki jingialang jong ka S20 Summit. Ia kine ki jingïalang yn pynlong ha Coimbatore ha u bnai Naitung jong u snem ban wan, ka phang pdeng jong ka jingïalang S20 Summit kan long ‘Disruptive Science for Innovative and Sustainable Growth’. Nalor ka jingialang yn don ruh kiwei ki prokram hapoh ka phang pdeng jong ka ‘Research Innovation Initiated Gathering’ (RIIG). Ki sub- theme na ka bynta ka jingïalang jong ka RIIG kin long ‘Materials for Sustainable Energy, Scientific Challenges and Opportunities towards Achieving a Sustainable Blue Economy, Biodiversity and Bio-economy bad Eco-Innovations for Energy Transition.’ Ka sorkar ka kyrmen ba ka Summit kan wanrah ïa ka jingïatreilang ha kaba lah ban saiñdur ïa ki teknoloji ki bym pynjot ïa ka mariang. Ha kajuh ka por, ka jingïasam ïa ki teknoloji, ka jingwanrah ïa ka jinglong jingman start-up ha baroh kawei ka pyrthei bad ka jingshlur ïa ka jingïasam ïa ka IT ka dei kawei na ki kam.
Ka la shim por da ki phew phew snem ïa ngi ban ioh ka jaka ha ka global high table. Ha u snem ban wan, haba ka India kan pynlong ïa ka G20 Summit, ngi wanrah ka kabu kaba biang ban pyni lynti bad ka jingryntih hapdeng ka jinglah kyrshan hi dalade ha kaba ïadei bad ka teknikal bad ka jingthied mar nabar ri. Ka kamram jong u Myntri Rangbah duh kalong ban pynkup bor ïa ka jingthmu jong ka ri, ha kaba ki Myntri Rangbah Duh kiba mynshuwa ki la ai jingpynshlur ha kaba ïadei bad ka Jai Jawan, Jai Kisan bad Jai Vigyan.
U Myntri Rangbah duh, u Modi mynta u la kynthup sa ka Jai Anusandhaan ha kane ka thup. Ka Science bad ka jingwad bniah ba thymmai ka la long kaba kongsan bad ka dei kaba iaineh bad kaba pdiang lang ia baroh. Kane kalong kaba biang bha namar ym pat don kano kano ka ri kaba la kiew ha ka ioh ka kot ryngkat bad ka rukom im kaba pura khlem da donkam ban pynlut bun ha ka jingbei tyngka ha ka science bad ka rukom R&D kaba shim ïa ka science na laboratory sha ki briew. Ka jingshah synshar jong ngi ha ki phareng ka la pynslem ïa ka jingiaid lynti jong ngi ban long ka ri kaba lah kiew ha shuwa ki 150 snem ha kaba ïa dei bad ka thaiñ sepngi bad kaba ïa dei kumba 30 snem bad ka China. Ka jingpyntreikam ïa ki jingthmu jong ngi na ka bynta ki 25 snem ka dei kaba lah ban urlong – hynrei kane kan long tang haba ngi pynkhreh bad pyntreikam da kaba peit sani bha.
Ha ka liang ka jingkheiñ, ka long kaba suk ban iohi ba ka jingkiew kaba 7.8% ha ka GDP mynta u snem, ka thong ban don ka ioh ka kot kaba $ 5 trillion ka dei ka ban urlong shuwa u snem 2026-27 (lait noh lada ki don ki jinghiar jingkiew kiba heh ha ka dor umphniang). Da ka jingdon lad ban kylla na ki fossil fuel sha ki rukom pynmih bording kiba lah ban pynthymmai, ngi lah ban kyrmen ïa ka ioh ka kot kaba $9 trillion shuwa u snem 2031-32 kaba kot sha ka $40 trillion shuwa u snem 2047, ha kaba ngin don ha ki lai kyrdan kiba halor tam jong ka pyrthei ha kaba ïa dei bad ka pisa pilain bad ym tang ha ki jingkhein PPP.
Kaei kaba ngi dei ban leh ban kot sha ka thong 2047? U R. Jagannathan bad Ashish Chandorkar ki la thoh ha ka Swarajya kaei kaba ngi dei ban peit bniah. Shuh shuh, nga kwah ban ong ba ka pule puthi, ka koit ka khiah ha ryngkat ki dawai dashin bad ka koit ka khiah jong ki longkmie, da kaba peit ïa ki jingthut hapdeng ki jingdonkam bad ki jingpynbiang ïa ki jingdonkam, ki bam ba tei met ha ryngkat ki dawai sboh, ka um ha ryngkat ki jingwad bniah na ki duriaw bad ki jaka thah, ka jingkylla ka mariang, ki genomics, ki tiar kiba katkum ka juk mynta kiba kynthup ruh ïa ki nanomaterial, robotics, ki kali ba iaid da ka bor solar bad ka bording elektrik, ki drone, ka haw haw, bad IT, ki dei ki kam kiba kham kongsan ha kaba ka rukom treikam katkum ka jingstad science da ki riew tbit ki dei kiba hap ban kylla sha ki teknoloji ba lah ban ïaleh bad kiwei kiwei ha baroh kawei ka pyrthei. Ki karkhana ki dei ban don ka bynta kaba kongsan ha ka jingkiew kyrdan jong ngi sha ka ri kaba la don ka roi ka par ha kaba ka Sorkar ka don ka bynta ban plié lad. Baroh kine ki dei kiba hap peit katkum ki lad pynkit mar ha kylleng ka pyrthei namar kane ka la kylla sha ka atiar jong ka jingialeh hapdeng ki ri – kaba ngi lah ban khot ïa ka thma kaba khluit ha ki jaka ba khriat.
Namar ka jingbuh por 25 snem, ngim lah ban lait na ki jingpynbeit ba wanrah nabar ri ha kaba iadei bad katto katne ki jingeh. Kane ka mut ba ka India ka dei ban peit bha ïa ka jingïadei bad kiwei kiwei ki ri da kaba kynmaw ïa ki jingthmu bad ka jingbha jong ka ri bad da kaba buh lad ïa ka ri ba kan long ka paralok, kaba hapdeng lane ka nongshun katkum ka jingdonkam. Ha kaba ïa dei bad ka ioh ka kot, ïa ki kam teknikal dai ban pynïahap bad ka jinglah ban pyniar, ka jingkyntiew ïa ki sap, ka blockchain technology, artificial intelligence, bad ki jingduna ha ki lad pynpoi mar – kaba long ka thup kaba iar bha.
Ki kam kiba lait na ka teknoloji bad ka science ruh ki long kiba donkam bad dei ban peit bha ïa kine namar ki lah ban pynsuki ïa ka roi ka par ha ki kam teknikal. U Jagannathan u ong ka ki don hynniew jait ki kam kiba donkam ka jingpeit mardor: ki jingpynkylla ha ki kam aiñ bad ka jingpyntreikam ïa ki kam ka aiñ; ki jingpynkylla ha ki kam ai jingsynshar; ka jingpynkylla ha ki kam ïada ri namar mynta ngi lah ban iohi ïa kine ki ‘thma ba khluit ha ki jaka ba khriat’ bad ka jingpyndonkam ïa ka AI ha ki thma; ki jingpynkylla ha ka Riti Synshar kiba donkam ia ka constituent assembly; ki jingpynkylla ha ki kam elekshon ban pynduna ïa ki jingbamsap; ki jingpynkylla ha ka rukom im, ka jingpynïasoh jong ka jingkhie im ka India ha kaba ïa dei bad ka jinglong jong ka ri bad; ka jingphiah ïa ki bor hapdeng ka Sorkar Pdeng bad ki Sorkar Jylla. Ki don napdeng kine kiba kham ktah ia ka jingkylla ha ki kam science ha India bad baroh ki dei kiba kongsan.
Kumno ngin leh lut ïa kine katkum ki jinglong jong ki rukom ai jingsynshar bad ki rukom pyniaid kam jong ngi? Ka bynta kaba donkam bha na ka bynta ka roi ka par ka dei ka jingpyniaid bha ïa ka pule puthi. Naduh ka por ba ka India ka la ioh jinglaitluid, ki Sokar kiba la wan ki la plié lad na ka bynta ka jingioh jingpule ïa baroh. Ki jaka pule kiba ha ki kyrdan kiba kham heh — ki IIS, IIT bad IIM ki la pyni khyndiat ïa ka pyrthei kaei ba ka India ka lah ban leh. Hynrei wat la kine baroh, ki dang bun ki kam kiba dang hap leh ban pynkylla ïa ki rukom ai jinghikai jong ngi katkum ka juk mynta bad ruh ïa ki jingdon jingem kiba ïa dei bad kane. Mynta ngi hap ban peit bniah bha ha ka jingkyntiew ïa ka jingtbit ha ki skul bah shimet. Khlem ka jingtbit ha ki kam science, ngim don lad ban kylla sha ka ri kaba la kiew.
Ha kaba ïa dei bad kane, kaba kongsan ka dei ka jingbei tyngka. Mynta ngi pynlut kumba 0.8% jong ka GDP jong ngi ha ka pule puthi bad ka jingwad bniah. Ia kane dei ban kyntiew kumno kumno da 3-4% jong ka GDP. Ka China ka la sdang ïa kum kane ka jingbei tyngka kaba heh ha ki snem 1990: ki jingioh jingmyntoi na kane ki dei kiba paw shai mynta lyngba ki kam science kiba la kiew bha ha katei ka ri. Katkum ka jinglong jong ka ioh ka kot kaba dang khie im biang jong ngi, ka bynta kaba ka Sorkar ka dei ban bah ka dei kaba heh palat. Ka bynta jong ki briew bad ki kynhun shimet ha ki kam pule puthi ka long kaba donkam bad ka dei ban long kaba kongsan hapdeng ki kyndon kiba bniah.
Ka don sa kawei ka bynta ba dang hap peit. Namar ka jingbuh por 25 snem, kano kano ka jingpynkylla ha ki kam pule puthi kin ai jingmyntoi hadien 15 snem ei ei bad kumta ngi donkam ka rukom treikam kaba pyndonkam ïa ki jingdon jingem ha ka rukom kaba ïa hap. Ha kane ka por, ka Sorkar ka dei ban sdang ban pynduh ïa ka jingpyniaid ïa ki jaka pule ban iohnong ha kaba ïa dei bad ka jingbei tyngka, ka jingioh lad ban pule bad ka jingpyniaid ïa ki kam. Ki jingïapher hapdeng ki skulbah jong ka Sorkar Pdeng bad ki Sorkar Jylla ki dei kiba hap ban weng noh namar kiba bun ki samla pule ki dei kiba ioh jinghikai ha ki skul bah jong ki Sorkar Jylla.
Bun na ki kam teknoloji bad ki kam wad bniah ki dei ban wan na ki laboratory Sorkar ki bym don bynta ha ki kam ai jinghikai bad na ki laboratory jong ki kompani kiba ïa trei land bad ki laboratory Sorkar. Ngim lah ban shaniah ha ki IIT ba kin pynbeit ïa ki jingeh ha kaba ïa dei bad ka jingpyniar, ka jingshim ïa ki lad ha ka ioh ka kot bad ka jingpyniaid ïa ki kam kiba ïa dei bad ka jingpynpoi tiar. Ki kam jong ki IIT ki dei ban long haduh ka kyrdan jong ki start-up kiba biang hynrei kim lah ban pynbiang ïa ki kam ba ka India 2047 ka donkam. Ka USA ka la kloi ban kynriah ïa ki kam ïada ri sha ka Vannevar Bush dispensation ha ki snem 1950 namar ka jingïahap hapdeng ki riewshemphang, ki kompani bad ka Sorkar. Ka China mynta ka dang leh ïa kane ha kaba ïa dei bad ka jingïadei hapdeng ki riew paidbah bad ki kynhun ïada ri. Ngi ruh ngi dei ban don kum kane ka thong.
Ka tnat Atomic Energy ka dei ka nuksa kaba biang bha kumno ban pyniaid ïa ka tnat science jong ka Sorkar, bad ruh ki kam kiba ïa dei bad ka pule puthi. Naduh ki snem 1950 ngi la don ki jingtehlakam ha kaba ïa dei bad ka jingwanrah ïa ki mar poh khyndew uranium ban shna U-235, kiba donkam bha ha ka jingshna ïa ki tiar nuclear. Ka India ka la plié hi ïa la ki lad lyngba u thorium ba ioh na ki khappud duriaw monazite. Ka India ka don bun tam u thorium ha ka pyrthei, hynrei u uranium ba ioh hangne um dei uba bha. Ka India ka thmu ban pyndap 30% ka jingdonkam bording elektrik lyngba u thorium shuwa u snem 2047. Ki kam jong ngi kiba ïa dei bad ki atiar bad ka bording ki donkam ïa ka jingkyrshan lyngba ka jingkiew shaphrang ki kam wad bniah ha ki teknoloji thorium. Kane baroh ka la jia namar la ailad ïa ka DAE ba kan treikam da kaba jied ïa ki stad science (bad tang katto katne ki samla pule ba ai jingsiew). Ia kane dei ban leh ha baroh ki laboratory ki bym ïa dei bad ka science bad ki jaka pule kiba bahkhlieh ïa ka jingpynkylla ïa ka science sha ka teknoloji, ka jingshngaiñ bad ki mar bad ki jingai jingshakri.
Haba la batai lut ïa kine mynta, ngi donkam ïa ka jingtreikam na ki kynhun saiñ pyrthei ban wanrah ïa kine ki jingkylla khnang ba ngin lah ban long kiba sarong ïa la ka jong shuwa u snem 2047 kum ki nongshong shnong jong ka ri kaba la ioh ïa ka roi ka par.Ngi ai khublei ïa u Deekhit Bhattacharyya uba la ïarap ha ka jingpynkhreh ïa kane ka article.U Gautam R. Desiraju u don bad ka Indian Institute of Science, Bangalore bad u long u dkhot jong ka S20 Engagement Group jong ka Sorkar India.Sharan Setty u dei u Associate Editor ha Swarajya.
Gautam R. Desiraju bad Sharan Setty
