I riewtymmen, Nalak Sing Iangblah I la long uwei na ki khat hynriew ngut iba la don bynta ha kaba seng ïa ka Seng Khasi ha ka snem 1899. Ka synniang ba i la noh sha ka seng, ki long kiba kordor shisha. I la long u nongthoh ha ki katto katne ki jingrwai kiba la pynmih ha ka kot jingrwai seng Khasi. Kine ki jingrwai ki don baroh haduh 7 (hynñiew) tylli. Kum ban ïa tip lang ïa u synniang jingrwai jong i la pashat kumne:-
Ka jingrwai: “To sngew to sngap ka sneng tymmen’ (Jingrwai No.1) – Ka pasoh jong kane ka jingrwai ka kren shaphang ka jingkyntu jingsneng ha ka longbriew kum u Khasi ban don ka jingsngewrit ha la ka mynsiem bad ban da pynkordor ïa la ka long rynieng kaba u Nongbuh Nongthaw u la sei bad pynhiar hukum ha la ka jingim briew ban biang ha la ka longbriew pyrthei. Ka kdew ruh ïa ka jingpynkynmaw kyndit jingsneng ha la ki longïing longsem ïa ka sneng ka kraw na u kpa ka ïing bad ki puramit syllok sylliang na ka kmie jong ka ïing. Ka jingrwai ka hikai ruh ban kiar na ki mangkarong thala: kaba mut ban kiar na kino kino ki jingpynpaw rah rong na la ka tynrai khasi ban ym shah ngop shah phon ha la ka longbriew kiba long kamkai pynstingdor ia la ka longbriew. Da kaba leh bad long kumta kan wanrah ïa ka burom ha la ka jingim kum ka jingïaroh na ki briew ha khmat ka pyrthei.
Ka jingrwai ba ka Seng Khasi kan nang roi (No.3) ka pasoh jong kane ka long ka jingduwai ïa pan na u LongBlei ne ka kyrpad kyrpon ban pynkyrsieh bad kyntiew jingsngew khasi katba nang iaid ki sngi ki por da kaba bat skhem la ka tynrai longbriew kum u khasi ban sah ban neh la ka hok longbriew khasi kaba u Long Blei u la sam la buh bynta ha ka longjait bynriew khasi kumba la buh la seng bad pynkhamti da ki longshuwa manshuwa naduh myndang long ka pyrthei u khasi.
Ka jingrwai: Ka jingkyrsiew ieit ïa la ki para khun ka ri (No.4). Da kane ka jingrwai ine I riew tymmen I kyntu kyrsiew ban ym sngew duh jingkyrmen bad pynlip pynduh jingsngew khasi hynrei lyngba ki jingsneng jingkraw wat la leh lait ne bakla ne leh klet kan wan pat ka jingkynmaw kyndit ban ym shu sah ha ka shaiong jingmut. Lyngba ka sneng ka kraw bad ki syllok sylliang kan kyntiew iai im jingmut ïa ka longkur longkha khasi kum ka sain dustur pynsah riti longbriew ha ka jingïadei briew ba jan tam jong ka pyrkhat khasi. Dei tang kawei ka buit ka bor bad ka jingïasngewthuh jingmut lang kan ban pynpoi ïa ngi kum ki khasi sha ka lynti jong ka hok bad jingshisha jong ka longbriew manbriew khasi kaba nylla.
Ka jingrwai: ‘Ka nong kylliang kan ym pep ïano ïano ruh’ (No. 8). Ka ktien ‘Nongkylliang’ ka ai ha ka ktien phareng: ‘Retribution’ kata ka jingsiew kylliang. Hynrei la sngewdei ban pyniahap pynïadei pat bad ka jingmut jingpyrkhat khasi. Shi beit shi lynti la sngew dei ban ong kum ka bainong- kaba wan phai kylla kum ka kylliang jingleh jongno- jongno lada ka jingleh ba bha, ka wan kylliang kaba bha, lada ka jingleh kaba sniew kan wan da kaba sniew. Ine i riew tymmen da ka chorus jong kane ka jingrwai I pynsngew ba ngi wan longbriew sha ka pyrthei khnang ban im ngin sei, ngin san kum ki briew. Ngim bit da lei lei ban ïalehkai ne leh pyrkhat pynshong ïa la ki por ki samoi longbriew jongngi kaba I ring jingmut na ki syntiew ki soh kiba I la iohi na ka Mariang katkum ka jingiaid ka por.
Kumta ruh u briew u don la ka por bad ym dei ban khlem sngewthuh ïa kane ka jingshisha, hynrei ban tei ïa la ka jinglong kum u briew ha baroh ki bynta jong ka longbriew. Ine I riew tymmen I da pynngam jingsngew ba kaei kaei kaba nga la leh la kam ka nong bad ka kylliang kin wan phai pat bad kin ym iaid lait nano nano ba la pynkit da ki ktien ha ka jingrwai: ‘Kumba nga la long dei ban ioh ka Nongkylliang.’ Kumta ha ka pyrkhat khasi ba jylliew kum u Khasi ngi dei ban sngewthuh bad bishar pynshong ïit ïalade na la ki jingleh jingkam la jong ïa ki kylliang jingwan jia ha la ka pyrthei longbriew ban da pan map bad nguh ïa la ki lait ki let ki tam ki duna na u LongBlei.
‘Ka jingduwai ban ïa long kawei’ (No. 13)
La thoh ïa kane ka jingrwai ha ki lai – laiñ chorus bad saw dkhot
A! iai shongneh ha ka mynsiem, A Blei – A Trai
A! theh la ka jingisynei Blei Trai Kynrad ioh wir jyndat
Kat duriaw hap ba shlei Trai kynrad.
Tang na Chorus la sngewthuh ba ka long ka jingrwai duwai ban kyrpad na u LongBlei ban isynei ha kaba ka jingim kan suk kan saiñ ha u Khasi da ka jinglong kaba beit naduh mynsiem. Ba ioh ka bor na u Blei ban pynroi ïa ka jinglong hok, ha la ka longbriew, da la ka duwai syllok bad u LongBlei na la ka khyrdong mynsiem kaba khuid synlar. Khnang ban ioh ka jingsuk jingpalei bad ka jingshngain mynsiem baroh shi jingim. Ban don ruh ka jingialong kawei shi tylli la duk ne ‘riewspah la long rit ne long khraw, khlem wit sngew pher ha ka long jaitbynriew bad ban ïa bit ïa biang lang bad ki para bynriew ba marjan.
Ka jingrwai: ‘Kyndit na jingbakla’ (No.15).Kane ka jingrwai da ine I riewtymmen ka don san dkhot khlem chorus. Da kane ka jingrwai, ngi iohi ïa ka jingbynniaw mynsiem ine I riew tymmen kaba I la iohi bad sngew kaba pynhiar ia ka jinglong jingman, jingsei jingsan na kaba bha sha kaba sniew bad ïa ka daw kaba kongsan- kata kaba khate ne shim noh ïa ka jinglong mynsiem bad ki jingshah teh shah khum kum ki mrad bym don rngiew ne ka stieh Blei ban ïada. Kumta i la rwai ba dei ban kyrsan pat ïa kane ka Rngiew ha ki khasi. Ine i riewtymmen I la pynkut pat da kaba pan jingiarap na u LongBlei ban lait na ki jinglong told jong u briew bad ka jingpynkiar na ki jingsniew. Ka jingrwai ka kren ruh ïa ka kyrpad kyrpon jong ka jingaibor ai mynsiem jong u LongBlei ha u Khasi bad ka longbriew pyrthei jong u.Ka jingrwai: ‘Da biang ka pyrkhat da biang ka iaid- Ka iieng’ (No.17). Ha kane ka don san dkhot bad ka chorus ba saw laiñ. Lyngba ka chorus la kyntu ban da pyrkhat bad pynshong ïa kaba dei bad ka bym dei bad ban pyniaid ïa la ka jingim, da kata ka jingmut – jingpyrkhat ba la pynshong. Kane kan pynioh ïa ka jinghun bad jingsuk ka mynsiem bad ban ym don ka jingbabe da ki jingeh = jingkam ba khlem pyrkhat= pynshong ha la jingim pyrthei.
Nalor ka synniang ha ki jingrwai ine i riew tymmen I la long ruh u Nongshimbynta ha ki jingïa khiar ïa tai ba la ju pynlong arsien shi taiew ha iing Seng Khasi naduh ka snem 1912 ter ter ha kiba bun ki phang jong ka tynrai khasi bad kiwei kiwei.Tang kum ban pashat ai jingtip, ka paw na ki jingbuh jingthoh ha kine ki jingïakren, ba ha ka 12 tarik, u September jong ka snem 1912 halor ka phang: ‘Ka kheiñ ka bishar u Khasi’ ba I da kren ïa kine ki symboh kyntien.
‘Ha u khasi hi, ym ju don kaba un shu khein ba tip ba nang tang na lade hi. Ia kano kano u da ieng ka kheiñ – Ka bishar. Balei leit don kum kane ha u Khasi? Namar tang ha ka buit briew kam shai ha ka jingmut ha ki jingthmu bad ha ki kam baroh ki jong u briew. Ha u briew la don hi ka hukum na ki jingthaw u Blei, ha ka pyrthei ba un long halor baroh kiei kiei jong ka snieh pyrthei.”
“Ka hukum kaba kum kaei ba u briew un sngewthuh ïa u Blei bad ia la u para briew?
Kane ka hukum kaba ïalam lynti ïa u briew ban ïateh jutang ha u Blei ha kane ka pyrthei dei ka Niam. Ha ki parabriew pat dei ka kular, ka bym ïa kylla shuh lano lano ruh. Dei ha kine ki artylli, ‘Ka jutang’ ba la ïateh bad ‘ka kular’ ba la pynneh kine ki long ka bor kaba halor tam eh naduh dang im haduh ban da iap, ka bym dam shuh, haduh ban da kut ka pyrthei. Kane keiñ ka bor briew ka Bor Blei. Ka ban dang tam na kane ym don shuh. “Te ha la ka jingngeit, hangno ngin iohi ïa u Blei? Sa tang ban ia burom ngi dei hok ïa la ki kmie ki kpa”.
I riew tymmen Ijun Sing Lyngdoh kum u Lamphang, ha kane ka jingïakren I lum pynkut pynwai bad pashat da kine ki ktien.
“Ka dei ka jingkheiñ kur –ka jingkheiñ kha, kaba ngi lah ban bat kum ïa la ki mar ki mata bad ban ïa tip ïa khein ïa bishar hynrei ym dei kata ka kheiñ –ka bishar kaba ïa ot da u masi ne u blang da u syiar ne da kaba shat pylleng”.
Hangne bad na kane ka syllok jingkren ngi sngewthuh ba ka ‘Kheiñ Ka bishar’ a don la ki jingmut ha ka jingpyndonkam ïa ka, kaba ka pyrkhat khasi ka buhrieh ha la ka stad tip tynrai.
Kum ka khubor Seng Kut Snem ba la sngewdei ban pashat jingtip shaphang ine I riewtymmen longsan Seng Khasi bad u synniang jong I sha ka Seng Khasi.
Da ka Kong Sweetymon Rynjah
