Harum hangne ki long ki katno katne ki symboh pyrkhat ba ngi kwah ban pashat sha phi ki para ri paradoh bad parasnam khnang ba phin ioh ban bishar, pyrkhat bad pynshongnongrim bha hashwa ba phin ïa ñion ïa la u budam uba dondor ha ka elekshon MLA 2023 ka ban sa long shen :- Ka ei ka jingthmu jong ka jingjied Nongthawaiñ bad Nongsynshar? Ka riti synshar jong ka Ri India ka pynkupbor ha ngi u paidbah ïa ka iktiar ban rai ïa ka lawei kaba phyrnai jong ka Ri ka Jylla ha ki san snem ki ban wan. Ban weng ïa ka jingsynshar bym shai bad bym hok bad ban wanrah ïa ka synshar khadar kaba ïa hap bad ïa dei dur bad ki jingangnud jong u paidbah ka shong ha ka shi vote kaba kordor jongngi. Ha ka Ri synshar paidbah, la shim ba ki paidbah ym dei tang ba ki don ïa ka hok (Right) ban jied ïa kita ki Nongthawaiñ bad ki Nongsynshar hynrei ki don ruh ïa ka lyngkor (Duty) kaba shongkun ban jied ïa ki. Ia ka jingjied ïa ki Nongthawaiñ bad Nongsynshar la shim kum ka bor jong u paidbah bad ha kajuh ka por ruh ka dei ka por ba ki paidbah ki aiti bad pynkhamti ïa ka bor ha kita ki Nongthawaiñ bad Nongsynshar.
Kumta, ngi dei ban sngewthuh shai ba lada ngi shim khia, ngi shim kyntang bad ngi jied Nongthawaiñ bad Nongsynshar da ka jingkitkhlieh, ngin ioh ia ki Nongthawaiñ bad Nongsynshar kiba don ka jingkitkhlieh, kiba shim khia ïa ka synshar khadar bad kiba shim kyntang ïa kata ka bor ban synshar halor ki paidbah. Lada ngi shim dewthala, ngi leh sting bad ngim kheiñ kor ha ka por ba jied, ngin ioh ruh ïa ki Nongthawaiñ bad Nongsynshar kiba runar, kiba ïa sylla bad ka sniew ka smeh bad kiba shim sting ïa kata ka kam synshar khaddar. Kumta, ka elekshon ka dei kata ka por ba ngin bet bad ka san snem ka ban sa wan kan dei ka por kaba ngin sa ot, lada ngi bet da kaba bha ngin ioh ïa ka Synshar ka kaba bha bad lada ngi bet da kaba sniew, ngin ioh ïa ka Synshar kaba sniew ha ryngkat ki Nongthawaiñ bad Nongsynshar kiba sniew. Hato ka elekshon ka dei ka tamasa? Em, ka Election kam dei ka tamasa shongshit lyngba ka khawai bam, khawai kyiad, khawai shad bad kumta terter. Hynrei ka dei ka por jong ka jingkmen, namar la pynioh han gi shisien san snem ïa ka kabu ban weng ïa ka jingsynshar bymhok bad ban wanrah ïa ka synshar khadar kaba khuid, kaba shai bad kaba beit. Kiei ki Mat ki Jura ba ngin pynshongnongrim hashwa ban leit thep vote?
Lada ngi thoh lut ïa ki mat ki jura kan jrong than , kumta ngin thoh tang katto katne bad ngin shu ïa phaidien sha ka Synshar khaddar ha kine ki San snem kiba lah leit ha ka jylla bad ha ka Ri India hi baroh kawei. Ngim lah ban len ba ki don khyndiat eh ki jingjia kiba pynphuhmut phuhmat ïa ki Paidbah ha kine ki san snem hynrei kiba kham bun shah ki dei kiba pynduh jingkyrmen, kiba sniew bad ki bym lah ban pdiang. Haba ngi phai ha ka ban ïada ïa ka Ri bad ka Jaitbynriew Hynñiewtrep bad ïa ki Jaitbynriew Trai Ri ha ka Jylla Meghalaya na ka jingshah tyllup noh ha ki poiwir poihap, ngi lap ba ka Jylla kam shym la lah ban pynioh ïa ki aiñ kiba khlaiñ kum ka ILP bad ka MRSSA (Amendment Bill) bad ka Sorkar Jylla kam shym la lah wat tang ban pyntreikam ïa ka MRSSA. Haduh mynta ka jingthrang bad ka jingangnud ban pynioh ïa ka hok jong ka Ktien Khasi ha ka Khyrnit ba Phra jong ka Riti Synshar ka Ri India, ki Nongsynshar ka Jylla kim shym la lah ban thaw pyrthei. U pud u sam u la nang rit kat nang mih ki sngi na ka jingshah klun noh ha ka Assam bad Bangladesh bad lyngba kata ka MOU kaba la ïa soi hapdeng ka Meghalaya bad Assam ha ka jingiadon ryngkat ka Sorkar India, ka Meghalaya ka lah duh kumba 18 Sq.KM tam bad kane ka kam haduh mynta ka sahkut ha ki ïing Kashari namar ki Hima Khasi kim banse ban hap kiew sha ïing Lieh ïing saw ban ïada ïa la u pud u sam. Ka Sorkar Jylla ha ïing Kasharai ka pyneh ryndang ban pynksan ïa kata ka MOU ha kaba ka Meghalaya ka duh kumba 18 sq KM tam ki khyndew jong ki Hima Khasi.
Na ka por sha ka por ngi lah shu iohi beit ïa kata ka jingshah thombor ki Nongshongshnong ka Jylla ha khappud bad ka Assam bad ngi lah duh ruh ïa ki mynsiem ba kordor tang namar ka jingbym lah ban pynbeit ïa ka kam. Ki lah jia ruh ki jingjia ba u briew uba thiah pang ha ïing ha ryngkat ka lok bad ki khun, ki briew ka Sorkar ki wan ban siat iap ïa u ha ïing bad haduh mynta wat la u Nongtohkit u la lap ïa kita ki nongsiat briew hynrei ka Sorkar kam pat shym la shim kino kino ki jingpynshitom. Ki Nongsynshar ka Jylla ki lah kyrhuh kum u ‘La-ren ban weng ïa u shiah uba lah thar lah slem bah ïa ka Jaidbynriew kata ka long ban weng ïa ki Khar Metor kiba sah ha Them Iew Mawlong. Ki Komiti Sorkar ki mih bad ki jah ki bnai ki kylla snem bad ki snem ki pynmih sa bun tylli ki snem hynrei ki Khar Metor haduh mynta ki dang sah beaiñ ha Them Iew Mawlong. Ki samla pule ki lah duh jingkyrmen bad ki lah sngewsih jur na ka daw jong ka jingbym ioh kam iohjam namar ka Sorkar kam shym la lah ban plie ïa ki lad ki lynti ban pynioh kam bad wat ka kam Sorkar ka noh shiliang sha ki paralok Garo na ka daw jong ka Reservation Polisi kaba noh shiliang lypa bad mynta lei ka ban sa kata ka Roster system. Ia kane ka bih ka Jaidbynriew Hynñiewtrep ka lah kbum la 50 snem mynta namar ba ym don ki Nongsynshar kiba weng ïa ka.
Ka rukom thungkam ha ki kam Sorkar kam shym lah long kaba pynhun ïa ki samla bad na ka por sha ka por ka lah mih ka jingkynnoh ba ka jingthungkam Sorkar kam shym la long kaba khuid kaba suba. Ki kam bamsap bampong ki lah jyllei ha kine ki San snem bad baroh ki jingdawa ban tohkit bad pynshitom ïa kiba don bynta ha ka bamsap ki lah shu kylla kam kai lyngba ki Jingtohkit khlem phoida ki bapher bapher. Phin ngeit ne em ba ka Sorkar Meghalaya ka ai jingkheiñ ba ka pynlut kumba 816 klur tam ha ka jingïakhun pyrshah Covid kaba tam kumba lai shah ïa ki wei ki jylla kiba ïa rit ïa heh kumjuh bad ka Meghalaya. Ka Jylla Meghalaya kaba lah bna nam kum ka jaka pdeng jong ka Pule Puthi, ki Nongsynshar ki lah saiñdur thala ban pynkylla ïa ka sha ka Jylla ba paw ha ki ktem ïa khalai bad casino. La klet ïa ka jingsngewrem ki Niam bad ki Balang bapher bapher. Hooid, ka Sorkar ka lah pynmih ïa kata ka Aiñ Shipor (Ordinance) ban weng ïa ka Aiñ khalai hynrei ngim dei ban klet ba kane ke Aiñ Khalai kan im biang lada ka ïing Dorbar Thawaiñ kam pynduh pyndam ïa ka ha ka sien Shong Dorbar kaba nyngkong jong u snem 2023. Ka Jylla Meghalaya, mar synioh ïa la ka Jylla ka wanrah ïa ki Aiñ ban ïada ïa ka jinglongtrai ha la khyndew ka shyiap kynthup ïa ki marpoh khyndew hynrei mynta lada ki trai Khyndew ki don dewiong hapoh ka Shispah Hektar kim lah shuh ban tih namar ka Sorkar Jylla ka pynmih hukum ba yn ai jingbit ban tih dewiong tang ïa kiba don khyndew ym duna ïa ka 100 hektar.
Ngi long trai halor ka khyndew bad u dewiong hynrei lada ngim long kiba hehspah ba maian (Billionaire) ngim lah shuh wat tang ban tih ïa uta u dewiong ba ngi longtrai. Ngim lah ban thoh lut ïa ki jingeh, ki jingjynjar kiba ngi mat kum ka jingbym biang ka roi ka par, ka jingbym don ki jaka sumar, ki skul bad ki ophis kiba biang, ki nonghikai ha Meghalaya kim ju ioh tulop khlem da ïa khih, ki Nonghikai ki hap thiah ha surok bad shah tied shah bom ha ryngkat ki Tear gas ban ioh ïa la ka hok, ki Nongtrei bad nongbylla ki mad ïa la ki jong ki jingeh, ki samla pule ki hap ban ap da ki snem bad byrngem ïakhih ïa ka sorkar wat tang ban ioh ïa ka Scholsrahip, ki Trai ri trai muluk ba trei ki kam lajong ha babun ki khep ki hap shu long ki nongpeitkai ïa ki poiwir kiba wan kamai spah na ka jylla jong ngi bad bun kiwei de ki jingeh kiba ngi kum ka Jaitbynriew bad ka Jylla ngi lap. Nalor kata kat kum ka jingtohkit jong shibun ki kynhun tohkit jong ka sorkar India bad kumjuh ruh ha kine ki khyndiat bnai kawei na ki khubor ba paw ha ka ri India ka India Today ka ong ba ka Meghalaya ka dei kaba duna tam na baroh ki jylla rit ha ka ri India hi baroh kawei. Katkum ka khubor India Today ka Meghalaya ka dei kaba khatduh tam ha ka roi ka par na ki jylla rit (last in best performing small State overall)ha kaba ki lah tohkit ïa kumba shiphew tylli ki mat kata ka dei ka Governance( synshar khadar), ka rep ka riang , ka koit ka khiah , ka khuid ka suba , ka suk ka sain , ka lad jngohkai pyrthei , ka ioh ka kot, ki lad pynroi (infrastructure ), ka pule puthi, ka jingïada ïa ka mariang , ka jingkyntiew ïa kiba seng kam lajong( entrepreneurship) bad ka jingïaroi ryntih ha ki liang baroh (inclusive development).
Kane ka jinglong khadduh ka Meghalaya na ki jylla rit ha ka ri India baroh kawei ka lah ktah shikatdei eh bad ka dei kaei kaei ka ba ngi hap ban kyndit bynriew mardor. Nalor kata haba ngi peit bniah ïa kiei kiba jia ha ka Ri India hi baroh kawei ki don kiei kiei kiba ktah ïa ngi kum ka jaitbynriew bad ka Jylla. Ka jinglong aiñ ka Citizenship Amendment Act, 2019 (CAA), ka jingthmu jong ki party ba bun ban wanrah ïa ka UCC, ka jingshah pynthud Bad shah thombor ki jaitbynriew bad ki niam Rit paid ha kylleng ka Ri India, ka jingkhang Bam doh masi bad ki ain ban pynthud ïa ka jingwan kit Masi ha ka Jylla, ka jingkhang ban ïalap laitluid ïa ki niam bapher, ka jingthmu ban wanrah tang kawei ka niam, kawei ka Riti bad kawei Ktien ha kylleng ka Ri India, ka jingphah kren bad pule Hindi jubor ha kylleng ka Ri India, ka jingpyrshang ban pynthud ïa ka jinglong Secular ka Ri India bad kiwei. Kine ki jingjia ki long kiba ma bad ngi hap ban peitngor bha bad ngi don kam bha ban jied ïa ki Briew bad ki Party khnang ba kine ki jingma kin nym ktah ïa ngi kum ka Jylla bad ka Ri hi baroh kawei. Hato tang ka roi ka par ka lah biang? Ne dang don shuh kiwei pat ki mat kiba ka jaitbynriew ka angnud. Kum ka jaitbynriew riewlum ba ritpaid ba shitroh rit ha snieh pyrthei, ngi donkam shibun ki lad jingïada ban pynthikna ba ïa ka jaka ka puta, ka ktien ka thylliej, ka kolshor bad rukom, ka shad ka rwai bad ka rukom im ba kyrpang jongngi ki riewlum trai ri yn lah ban ïada, pynneh pynsah, kyntiew bad pynjlan rta hapdeng ka jingkyntur ki umsaw jong ka pyrthei shai. Kumta nalor ka roi ka par ngi kum ka Jaitbynriew ngi don kam ruh ban ioh ki aiñ ïada Ri kiba biang.
Ngim dei ban klet ba ha ka synshar khaddar kiba bun paid ki rai, lada ki Trai ri ki bun yn rai da ki Trai ri hynrei lada ki poiwir ki la tam ban ïa ki Trai ri ki poiwir kin rai ïa ka lawei ka Jylla jong ngi. Lah ju don mo ki sorkar ha ki snem bad phew snem ba la leit noh kiba la thaw ïa kino kino ki aiñ ïada ri ? Ka sorkar kaba la lamkhmat da ka parti riewlum kaba khlaiñ bor ha kito ki snem ba mynshwa, kata, ka All Hill Party Leaders’ Conference (APHLC) ka la thaw bad pynskhem ïa ka ain Meghalaya Transfer of Land (Regulation) Act 1971, ne lyngkot, ka Land Transfer Act, kaba haduh mynta mynne ka dang iai long ka stieh kaba ïada ïa ka jingsyntuid noh ka jaka sha ki bym dei ki trai jylla. Kane kajuh ka sorkar ka la wanrah ruh ïa ka bhah thungkam (Reservation Policy) na ka bynta u paid Hynñiewtrep bad Achik. Kane ka sorkar ka la shna bad pass ruh ïa ka Meghalaya Residential Permit Bill ïa kaba la thaw kum shi bynta ban ïada ïa ki hok ki riewlum trai ri, hynrei kane ka bill kam shym la long aiñ namar u President ka Ri India ha kato ka por um shym la treh ban soi pynskhem ïa ka ba kan long aiñ.
Hadien kane bun na ki Sorkar ha ka Jylla ki dei kiba lah ïalam da ki Seng na Ri Thor (National Parties) bad dei lehse namar kane ngim shym lah ioh shuh ïa ki Aiñ kiba lah ban ïada bad long kum ka stieh ïa ka Jaidbynriew ïa kaba ngi dang angnud sah haduh kane ka khyllipmat. Ia ki briew kiba kumno ngin jied kum ki MLA? Kaba nyngkong eh kaba ngi hap ban peit ka long ïa ka sap tipbriew tip blei bad ïa ka jingtieng burom Blei u/ka Kyrtong, ban peit ïa ka burom Akor, ka jingnang jingtip, ka mynsiem ban ïatrei ha ka imlang ka sahlang, kiba treihok bad leh hok ïa ki kam, kiba don ruh ïa ka thong bad ka jingmut ban thaw ïa ki aiñ kiba pher bapher na ka bynta ka bha ka miat jong ka ri bad ka jylla hi baroh kawei bad ngi hap ban bishar bniah ïa ka Nongrim bad ka jingiohi jngai jong u/ka Kyrtong. Ka jingduna jingtip ne jingstad jingshemphang jong u/ka MLA jong ka konstitwensi ka phalang ïa ka jinglong jong ki paidbah nongjied kiba jied la jied ïa u/ka. Ka kam Synshar khaddar ka dei ka kam kaba eh bad ka jwat bad kaba kyllaiñ, Bun ki briew kim kot bor ban sngewthuh ïa ka. Kumta, ngi kyntu ba ïa ki briew kiba lah duna than ha ka kyrdan pule kam long kaba bha ban jied Nongthawaiñ bad Nongsynshar da ki. Kawei ngi dei ban sngewthuh shai ka long ba ka jingsmat leit ïing ïap briew, ïing khawai, ki jing pynmang scheme ne sam scheme ne ka jingplie mawnongrim kam dei ka tarajur ba ngin thew ïa ka bor bad ka jinglah jong u/ka Briew namar kine ki kam ki la rit than ban ïa nujor bad ka kamram kum u Nongthawaiñ bad Nongshynshar.
Hato ka la biang ban jied tang ïa u/ka briew ne hap ban pyrkhat pynshongnongrim sa ïa ka parti ba ki ieng? Ha ka Synshar khaddar, ki Seng Saiñ Pyrthei ki long ki Atiar ba saiñdur ïa ka Nongrim bad ïa jingiohi jngai, ki long ki nongpynlong ïa ka Sorkar bad ki Nongrai ïa shibun ki kam ha ka Synshar khaddar. Kumta, ngi hap ban peit bniah ïa ka Nongrim jong ki Seng saiñ Pyrthei, ïa ki kam kiba ki Seng ki lah leh ha ki por ba lah dep baroh ha la Jylla bad shabar ka Jylla, ngi hap pynshong nongrim bha ïa ki kular ba ki lah khlei, ïa ka jingdon ki Nongïalam ha kata ka Seng bad kan long ka jingkren khyllung khynnah ban ong ba haba jied Nongsynshar ngi jied tang ïa u Briew khlem pynshong Nongrim ïa ka Seng saiñ Hima. Lah dei ka por ban kylla thiah da kaba bishar bniah ïa ki polisi treikam bad ki nongrim jong ki parti kiba ïa khun elekshon ha kane ka kynti. Ia ki parti ki bym kren shai halor ki ishu kiba ktah mationg ïa ka jaitbynriew dei ban kyntait noh mardor bad ïa ki parti kiba buhthong bad don ka plan kaba shai kdar ban kyntiew ym tang ïa ka roi ka par hynrei ban pynneh pynsah ïa ka snap ba kyrpang jong ka jaitbynriew ngi dei ban kyntiew bad pynjop donburom. Kaei kaba don kam eh kaba ngi shimet shimet ngi dei ban leh ha ka por Election?
Ka banyngkong, kaba ngi dei Ban leh ka long ba ngi dei ban leit ïa shim bynta ban leit jied ïa ki Nongthawaiñ bad ki Nongsynshar bad ban jied da ka jingkitkhlieh . Kaba Ar, ngim dei ban long ki briew kiba lah duh jingkyrmen bad kiba lah kylla dohnud maw ban ong jemdaw ba ngim lah shuh ban ïada bad kyntiew ïa ka Jaitbynriew lyngba ka Synshar khaddar. Ngi dei ban shim kyntang ïa kane ka hok bad ka Lyngkor ban jied bad Ngi dei ban duwai ba U Blei un ai bor ïa ngi ba ngin lah ban jied da ka jingkitkhlieh bad ka jingiohi jngai. Kiei kiba ngi dei ban kiar ha ka por Election? Ngi dei ban kiar bad khein sang da kaba ïa peiñ ïa ka hok bad ka lyngkor jied nongmihkhmat bad ki sbai ne bad ka Tyngka, ne bad ka kyiad, ka leitkai Suwari (piknik) bad kino kino kiba ngi shim ba ka dei tang ka jingdie tad dor ïa la jong ka hok bad ka lyngkor. Hei ho ioh ngi ngop ha ki ktien jali jaum ki pnah thylliej ba kane ka shatri, ka kombor, ka khiew, ka pliang, ka bam, ka Pisa dei ka jingïarap isynei u kyrtong ïa phi. Ki jingiarap tiar ne pisa u kyrtong shwa ka election barabor kam dei ka kam isynei hynrei ka kam thied khlieh briew bad kam long kaba bha. Ki niam, ki Balang, ki it ki hima bad ki shnong bad kumjuh ruh ka kur ki don ki bynta kiba khraw ban ïada bad kyntiew ïa ka Ri bad ka jaidbynriew. Hynrei, ban pynshong nongrim da ka jingsngew niam, sngew ba ha ïing, sngew shnong, sgew kur ka dei tang ka jingpyrkhat ba khim jingmut bad ka jing bym iohi jngai ïa ka saiñ hima sima bad ka synshar khaddar.kumta, ngi dei ban kiar na kane.
U briew uba lah mlien u lah myllen bad bunsien u briew um ju da kylla na ka jinglong kaba rim khmatam ha ka synshar khaddar. Kumta, ïa ki briew kiba lahdon dak sniew ha ka bamsap bampong, ka thok ka shukor, ka jingbym neh ha ka nongrim ba ki khlei bad kiba la kheiñ dew thala bad pynjakhlia ïa ka Synshar khaddar ha ki por ba lah dep ngi dei ban kiar ban jied biang ïa ki. Kyntang ïawai, katno bad kumno ngi pynshongdor ïa la ka vote? Ka rai ka shong ha ngi shimet shimet; la ngi ñiewkor haduh katno ïa la ka shi vote. Ka shong ha ngi la ngin jied ïa ka jingkylla ne ïa ka jingbabe, la ngin thung ïa ki nongsynshar kiba stad ne ïa ki thlong ki bym khih. To ngin ym ñiew ïa ka kam thep vote tang kum ka kamram ba hap pyndep shisien san snem hynrei ngin rai ban jied da ka jingkitkhlieh ba ngin ioh ïa ki nongsynshar bad ki bor synshar kiba don ïa ki phang treikam kiba ïa biang sbiak bad ki jingangnud ki jongngi. Ka rai dondor ka shong ha ngi uwei pa uwei u dkhot ne ka dkhot jong ka Jaitbynriew.
Halor kane ke Nongrim, ka HYC da ka jingsngew kitkhlieh ka shim ïa kane ka sienjam ban khot ban wer, ban hikai, ban kyrsiew thiah bad ban kdew lynti ïa ki paid ka Jaitbynriew Hynñiewtrep ba ngi dei ban jied ïa ki Nongsyhnar da ka jingkitkhlieh bad da kaba shim kyntang ïa kane ka kam. Ka jingbiej sbai, ka dei u thymmei jong baroh ki kam sniew bad ngim lah ban len ba kane ka juh ka jingbiej sbai ka dei kawei na ki daw kaba kongsan kaba pynlong ïa ka Synshar khaddar ka bym thikna bad kaba pynmih ïa ki Nongsynshar kiba runar sat. Haba, kat ïa ka kam jied Nongsynshar la shu ïa pynshong nia bad pynshong jutang tang da kaba ioh sbai, ka lah dei hok hi ba ngin mad ïa shibun ki jingeh ki jingjynjar bad ba ngim ioh ïa kita ki Nongsynshar kiba tip briew tip blei bad kiba ieij ïa ka Jaidbynriew bad kiba iohi jngai ruh. Kumba ka long mynta ka kynti bad ha ki snem ba lah leit, ka Jaitbynriew ka lah jemdaw namar ka Rai kaba ngi rai ka lah dei lypa ka rai jemdaw bad khnang ban pyneh ïa ka daw, ïa ka Rngiew jong ka Jaitbynriew, ka donkam ïa ngi ba ngin jied da ka jingkitkhlieh ha kane ka kynti kaba mynta da kaba pynshong nongrim ïa ki mat ki jura kiba ktah ‘mationg ïa ka Jaitbynriew bad ïa ka Jylla hi baroh kawei. To Ngin rai eh-daw ha kane ka sien khnang ba ka Jaitbynriew kan eh-daw eh-rngiew.
Khublei shibun
Da u Robertjune Kharjahrin President, HYC Seng Kmie bad
Roy Kupar Synrem General Secretary, HYC Seng Kmie
